DANCE FIGHT LOVE DIE: Ταινία για τη ζωή και το έργο του Μίκη Θεοδωράκη (συνέντευξη Αστέρης και Ίνα Κούτουλα)

Από τις 10 Μαΐου 2018 στους γερμανικούς κινηματογράφους: DANCE FIGHT LOVE DIE, η νέα ταινία του Αστέρη Κούτουλα. Η Μιχαέλα Πρίνσιγκερ μίλησε με το ζευγάρι των καλλιτεχνών Αστέρη και Ίνα Κούτουλα για τη δημιουργία της ταινίας αυτής, η οποία βασίζεται στη ζωή και το έργο του Μίκη Θεοδωράκη.

Αστέρης και Ίνα

Αστέρη και Ίνα, είσαστε ένα ζευγάρι καλλιτεχνών που θαυμάζω πολύ καιρό τώρα για τα πολύπτυχα ενδιαφέροντά σας. Φαίνεται πως αναζητάτε συνεχώς νέες μορφές έκφρασης. Πριν από δύο χρόνια, σε μία συνάντησή μας, μού είχατε δείξει μια πρώτη συλλογή υλικού για την πρόσφατη ταινία σας DANCE FIGHT LOVE DIE. Πώς χειριστήκατε τις 600 ώρες αμοντάριστου υλικού που είχε γυρίσει ο Αστέρης ακολουθώντας τον Μίκη Θεοδωράκη; Πού έγινε η κινηματογράφηση του υλικού; Με ποια κριτήρια ταξινομήσατε το υλικό;

Αστέρης: Οι λήψεις του υλικού έγιναν μεταξύ 1987 και 2017 σε περίπου 100 πόλεις σε περισσότερες από 30 χώρες. Το υλικό δεν προοριζόταν για να γίνει μια «κανονική» ταινία. Κινηματογραφούσα εκείνη την εποχή για να καταγράψω με εικόνες την παλλόμενη καλλιτεχνική ενέργεια που ένιωθα στο περιβάλλον μου. Η κινηματογράφηση, η συγγραφή ημερολογίου και κειμένων, η μετάφραση ποιημάτων – όλα αυτά ήταν τότε για μένα μέρος μιας ζωής -της ζωής μας- ταγμένης στην τέχνη. Η συνεργασία με τον Μίκη με οδήγησε απευθείας στον κόσμο της μουσικής, της ποίησης, της φιλοσοφίας – τα κινηματοφραφημένα αποσπάσματα είναι γεμάτα από αυτά. Μετά από δεκαετίες, η Ίνα είχε την ιδέα να χρησιμοποιήσουμε αυτό το υλικό για μια «εντελώς διαφορετική ταινία». Ήταν η αφορμή για να σκεφτούμε τη δημιουργία ενός νέου είδους μουσικής ταινίας, κάτι που είχαμε υλοποιήσει ήδη, αν και πιλοτικά, στην ταινία «Recycling Medea».

Ίνα: Το πρώτο βήμα ήταν να δω το σύνολο του υλικού των 600 ωρών που γύρισε ο Αστέρης για να αποκτήσω μια σφαιρική εικόνα του τι είχε μαζευτεί αλλά και να ελέγξω την κατάσταση του υλικού. Πολλά τμήματά του βρίσκονταν στο αρχείο για μεγάλο χρονικό διάστημα. Νέο υλικό προστίθετο διαρκώς. Για την εργασία αυτή χρειάστηκα πάνω από 1.700 ώρες που απλώθηκαν σε εννιά περίπου μήνες θέασης.

Στη συνέχεια ο Αστέρης έφτιαξε τη δομή της ταινίας – η ιδέα είχε ήδη ολοκληρωθεί κατά τη διάρκεια της θέασης. Ο ίδιος ακολούθησε μια αρχή που είχε αναπτύξει ο Θεοδωράκης για τη μουσική σύνθεση που ονόμαζε «τραγούδι ποταμός». Μετέφερε αυτή την αρχή στον κινηματογράφο και δημιούργησε με αυτόν τον τρόπο μια νέα στρουκτούρα την «ταινία ποταμός», πάνω στην οποία βασίζεται το DANCE FIGHT LOVE DIE.

Έτσι στην ταινία εναλλάσσονται αρχειακό υλικό και νέες κινηματογραφημένες σκηνές. Μερικές έχουν κάτι αινιγματικό και φαίνεται να αποτελούν ένα ποιητικό σχόλιο πάνω στο υλικό τεκμηρίωσης. 

Ίνα: Οι λεγόμενες βουβές σκηνές μυθοπλασίας επιτρέπουν στον κάθε θεατή να κάνει δική του ερμηνεία. Στα credits τέλους επισημαίνουμε ότι η ιστορία μυθοπλασίας –με βασικούς πρωταγωνιστές την Σάντρα φον Ρουφίν και τον Στάθη Παπαδόπουλο– είναι εμπνευσμένη από την ιστορία Μαρίνα-Πανάρετος-Ακάρ που υπάρχει στην αυτοβιογραφία του Θεοδωράκη. Αυτό που διαδραματίζεται εκεί είναι κάτι σαν παραμύθι και καταγράφει την καλλιτεχνική μετουσίωση διαφόρων πτυχών της προσωπικότητας. Ο Πανάρετος και ο Ακάρ αποτελούν τις δυο πλευρές ενός ανδρικού χαρακτήρα, ο οποίος διασπάται τελικά σε δύο ανδρικές μορφές. Η ιστορία αυτή στην ταινία μας δεν διαδραματίζεται στην Κρήτη (όπως η αρχική), αλλά τη μεταφέραμε στο εδώ και τώρα, στο Βερολίνο. Στόχος μας ήταν να δείξουμε τις διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες και να θέσουμε τα ερωτήματα: ποιός απ΄ τους δυο είναι σημαντικότερος στη δική σου ζωή – ο Απόλλωνας ή ο Διόνυσος, η πνευματικότητα ή η σωματικότητα; Τι θέτεις εσύ ως προτεραιότητα, υπάρχει ισορροπία; Ποιον επιλέγει η Μαρίνα, τον ποιητή ή τον χορευτή, τον εραστή ή τον επιχειρηματία; Το «όλο» το εννοούμε, φυσικά, συμβολικά -δεν χρειάζεται κάποιος να το κατανοήσει- και το παρουσιάζουμε ως κωμωδία.

Πώς προέκυψε σιγά-σιγά από αυτό το άμορφο υλικό μια αφήγηση, μια στρουκτούρα; Πώς βρήκε η ταινία αυτή τη μορφή της;

Αστέρης: «Η γέννηση της ταινίας από το πνεύμα της μουσικής» – αυτή ήταν τελικά για μένα η πιο σημαντική αισθητική προσέγγιση στη δομή της. Και παρόλο που πρόκειται για ένα πολύ «αναρχικό» road movie, έχει μια πολύ σαφή -θα έλεγα «μαθηματική»- δομή. Αλλά στο τέλος, μόνο ένα πράγμα μετρά για μένα: η δημιουργία μιας συναρπαστικής κινηματογραφικής εμπειρίας. Θέλησα λοιπόν να ενώσω αυτούς τους δύο -φαινομενικά- διαμετρικά αντίθετους πόλους: να φτιάξω δηλαδή μια avant-garde ταινία που να είναι εντελώς συναισθηματική και να προκαλεί συγχρόνως ανατριχίλα.
Ίνα: Θέλω να προσθέσω ότι η ιδέα του Αστέρη για τα δορυφορικά κλιπς, κάποια από τα οποία κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, αποτελεί ένα άλλο συναρπαστικό επιπρόσθετο πρότζεκτ, που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της ταινίας. Ενδεχομένως το DANCE FIGHT LOVE DIE να δημιούργησε όχι μόνο μια νέου είδους μουσική ταινία, αλλά να είναι ίσως και η πρώτη ταινία, για την οποία δημιουργήθηκαν τέτοιου είδους κλιπς, που δεν πρέπει, ωστόσο, να συγχέονται με trailer ή teaser. Μεταφορικά, η ταινία είναι ένας «μητρικός πλανήτης» γύρω από τον οποίο περιστρέφονται δορυφόροι, τα κλιπς. Νομίζω ότι το στυλ του φιλμ το σηκώνει. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο κάθε δορυφορικό κλιπ λειτουργεί αυτόνομα, γιατί αποτελεί ένα μικρό, αυτοτελές έργο τέχνης. Ένας συνάδελφος κινηματογραφιστής είπε: «Αστέρη, θα σου κλέψω την ιδέα». Μπορώ λοιπόν να φανταστώ ότι για πολλούς δημιουργούς μουσικών ταινιών ανοίγονται νέοι ορίζοντες, που θα τους βοηθήσουν να εκφραστούν δημιουργικά με εντελώς διαφορετικό τρόπο.

Από την άλλη, δίνετε μια χρονολογική δομή στην ταινία μέσα από τα ορόσημα της ελληνικής ιστορίας του περασμένου αιώνα, έχοντας ως πρωταγωνιστή τον Μίκη Θεοδωράκη. 

Ίνα: Η ταινία αναφέρεται στην νεώτερη ελληνική ιστορία και ως εκ τούτου και σε διάφορα γεγονότα των οποίων ο Θεοδωράκης υπήρξε μάρτυρας. Όχι μόνο γιατί τα έζησε ο ίδιος, αλλά κυρίως επειδή πολλά ποιήματα που μελοποίησε αναφέρονται ρητά σε αυτά. Σκεφτείτε και μόνο το «Άξιον εστί» του Οδυσσέα Ελύτη, τη «Ρωμιοσύνη» του Γιάννη Ρίτσου ή την «Κατάσταση πολιορκίας» της Ρένας Χατζηδάκη. Η ποίηση και η τεχνική κολάζ είχαν μεγάλη επιρροή στην ταινία μας, στον χαρακτήρα της. Στην ταινία έχει λόγο και ο ίδιος ο θεατής με τις μνήμες και τα προαισθήματά του. Ουσιαστικά, η ενότητα και οργανικότητα της ταινίας δημιουργείται στο περίπλοκο μυαλό του θεατή. Όσα περισσότερα γνωρίζει ο θεατής πάνω στα όσα ξετυλίγονται μπροστά από τα μάτια του, τόσο και πιο συναρπαστική του φαίνεται η ταινία, μια και του αποκαλύπτει όλο και περισσότερες σχέσεις, διασυνδέσεις και επίπεδα. Αλλά ακόμα κι αν δεν ξέρεις τον Θεοδωράκη, η ταινία αυτή σε απορροφά κυριολεκτικά και σε απασχολεί συναισθηματικά.

Ο Μίκης τι αντιπροσωπεύει για εσάς και την εποχή μας; Αποτελεί σχεδόν πια ένα λείψανο της ιστορίας. Ή μήπως εσείς το βλέπετε αλλιώς;

Αστέρης: Η ταινία αποκαλύπτει τον συνθέτη Θεοδωράκη ως μουσικό και πνευματικό αναρχικό. Ο κορυφαίος Γερμανός εικαστικός Γιόζεφ Μπόις στα μέσα της  δεκαετίας του ‘70 είχε χαρακτηρίσει το «συνολικό έργο τέχνης Μίκης» ως «κοινωνικό γλυπτό». Κατά τη γνώμη μου, αυτό το είδος του καλλιτέχνη είναι σήμερα πιο ενδιαφέρον από ποτέ άλλοτε. Γιατί αυτό που δημιουργεί είναι ζωντανό, αναπαραγωγικό, «μιλά» στους ανθρώπους και μάλιστα σε ένα πολύ υψηλό επίπεδο αισθητικά.
 Η ταινία DANCE FIGHT LOVE DIE αποτελεί το δεύτερο μέρος μιας τετραλογίας που ξεκίνησε με το RECYCLING MEDEA και θα συνεχιστεί με την ΑΝΤΙΓΟΝΗ και την ΗΛΕΚΤΡΑ. Ο γενικός τίτλος της τετραλογίας είναι «Θάνατος». Τί εκφράζει ο θάνατος ως αντίθεση της ζωής για εσάς και για τους θεατές; Τι ρόλο παίζει η ελληνική μυθολογία –η Μήδεια, η Αντιγόνη και η Ηλέκτρα– για εσάς;

Αστέρης: Η τετραλογία των «ταινιών του θανάτου» αποτελείται από τις τρεις τραγωδίες «Μήδεια», «Αντιγόνη» και «Ηλέκτρα» και την κωμωδία DANCE FIGHT LOVE DIE. Η μουσική για τις τρεις τραγωδίες βασίζεται στις τρεις ομώνυμες όπερες του Μίκη Θεοδωράκη, ενώ το σάουντρακ για το DANCE FIGHT LOVE DIE αποτελείται από 60 διαφορετικές μουσικές συνθέσεις του Μίκη. Για μένα, η «Μήδεια» αντιπροσωπεύει την καταστροφή του μέλλοντος, είναι η θυσία των παιδιών, της νέας γενιάς. Η «Ηλέκτρα» συμβολίζει το τέλος της οικογένειας και η «Αντιγόνη» το τέλος της κοινωνίας. Πιστεύω πως αυτό που ζούμε σήμερα είναι το τέλος του χρόνου.
Ίνα: Οι τραγωδίες έχουν ως θέμα την αδυναμία εύρεσης μιας κοινά αποδεκτής λύσης σε κάποια συγκρουσιακή κατάσταση. Στρέφονται γύρω από δολοφονίες, ανθρωποκτονίες και εκδίκηση. Δυο έχουν ως θέμα την προσωπική απόδοση δικαιοσύνης, στην τρίτη ο δικτάτορας τιμωρεί μια αντίπαλο του συστήματος. Τα αρχαία θέματα αέναα προέτρεπαν σε  προβληματισμό και διαμόρφωση αξιών και είναι σήμερα τόσο επίκαιρα όσο και άλλοτε.

Αστέρη και Ίνα, οι καταβολές σας βρίσκονται στον γραπτό λόγο. Εσύ Ίνα, ως συγγραφέας, κι εσύ Αστέρη, ως μεταφραστής, έχετε στραφεί τα τελευταία χρόνια στην εικόνα, στην εξιστόρηση με εικόνες όπου περιττεύει σχεδόν ο λόγος. Ποιά εξήγηση δίνετε;

Αστέρης: Η «καταγωγή» μου από τη λογοτεχνία, το θέατρο, τη δραματουργία και ιδιαίτερα από τη «μουσική παραγωγή» είναι εμφανής σε όλες μου τις ταινίες. Το ότι δεν προέρχομαι από τον κόσμο του κινηματογράφου, αλλά είμαι σε θέση να συνδέσω αυτές τις διαφορετικές μορφές της τέχνης, είναι ίσως ο λόγος που είχα την ιδέα να δημιουργήσω ένα νέο είδος μουσικής ταινίας.
Ίνα: Όσον αφορά εμένα, το υπόβαθρό μου είναι τόσο ο λόγος όσο και η εικόνα. Δεν μπορώ να πω τι υπήρξε πρώτο. Είχα εκδώσει ποιήματα ήδη σε νεαρή ηλικία, αλλά είχαν υπάρξει επίσης και εκθέσεις και παρουσιάσεις εικαστικών έργων μου. Σπούδασα δυο χρόνια στην Ακαδημία Τεχνών του Βερολίνου-Weissensee, που η βασική εκπαίδευση περιελάμβανε εντατική μελέτη γυμνού και φύσης, σχεδιασμό χρωμάτων και γραφής, ζωγραφική, γλυπτική δημιουργία, ιστορία της τέχνης. Χρόνια δημιουργούσα κολάζ, μέσω των οποίων, για παράδειγμα, βρέθηκα σε παραγωγικό διάλογο με τον Οδυσσέα Ελύτη, ο οποίος ασχολούνταν και εκείνος με τα κολάζ, αλλά και με τον Γιάννη Ρίτσο, ο οποίος σχεδίαζε. Μαζί με τον Αστέρη δημοσίευσα την underground σειρά «Bizarre Städte» (Αλλόκοτες πόλεις) που περιελάμβανε εκτεταμένο τμήμα γραφικών τεχνών, ενώ ήμασταν πάντα σε πνευματική ανταλλαγή με γλύπτες, ζωγράφους, γραφίστες, φωτογράφους, συνδιοργανώνοντας μάλιστα εκθέσεις και performances.
Το εάν λοιπόν εκφράζομαι ή πραγματώνομαι με τον λόγο ή την εικόνα ή με κάτι άλλο, μια εικαστική εγκατάσταση, μια φύτευση ή απλά συνοδεύοντας άλλα άτομα – αυτό εξαρτάται αποκλειστικά από τις εξωτερικές συνθήκες. Εκπονώντας σενάρια ή παρακολουθώντας τη διαδικασία της δημιουργίας της νέας και της προηγούμενης ταινίας είχα τη δυνατότητα να εκφραστώ με πολλούς και ποικίλους τρόπους: με τον λόγο και την εικόνα, με τον έλεγχο του υπάρχοντος κινηματογραφικού υλικού, με την συν-επίβλεψη των γυρισμάτων.

Συνένεντευξη: Μιχαέλα Πρίντσιγκερ/Αστέρης και Ίνα Κούτουλα. Μετάφραση: A. Τσίγκας. Φωτό: Αστέρης Κούτουλας. Περισσότερες πληροφορίες για την ταινία: www.dancefightlovedie.blog.

Πηγή