Μίκης Θεοδωράκης: «Η δική μου Αριστερά» - της Αναστασίας Βούλγαρη

Κείμενα  για τους «Διαλόγους στο Λυκόφως» του Μίκη Θεοδωράκη- (β)   

Διαβάστε επίσης Κείμενα για τους «Διαλόγους στο Λυκόφως» του Μίκη Θεοδωράκη- (α) 

«Πατριώτης, λάτρης του ελληνικού έθνους, διεθνιστής, ουτοπικός κομμουνιστής», δηλώνει ο Μίκης Θεοδωράκης  στην επίμονη ερώτηση «πού τοποθετείτε τον εαυτό σας πολιτικά;»

Στην ερώτηση «παραμένετε αριστερός;», απαντά:

«Το αν είμαι ή όχι αριστερός δεν το δηλώνει η αστυνομική μου ταυτότητα ή κάποια άλλη ταυτότητα, αλλά οι ιδέες μου, οι πράξεις μου, η στάση ζωής και το έργο μου. Πέραν του ότι παραμένω πιστός στο παρελθόν μου, για το οποίο είμαι περήφανος και ευγνώμων, μια και με κάνει να ψηλώνω τόσο πολύ μέσα μου, ώστε να μην μπορεί να με αγγίξει αυτή η συντριπτική, η οπισθοδρομική, η αντιδραστική και σκοταδιστική πραγματικότητα που μας απειλεί, τόσο σαν άτομα όσο και σαν κοινωνία, πατρίδα και έθνος συνολικά.» (σ.433)

Τί θλιβερό για την ελληνική κοινωνία να ζητά από τον Μίκη να της ξανασυστηθεί μετά από 73 χρόνια αγώνων, καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας! Δείγμα πολιτισμικής πτώσης; Πνευματική ένδεια; Ενοχή;

Αφού λοιπόν συστήθηκε εκ νέου ο Μίκης Θεοδωράκης, μέσα από το τελευταίο του βιβλίο «Διάλογοι στο Λυκόφως», ας περάσουμε στο θέμα του παρόντος άρθρου.

«Ελληνική Αριστερά σημαίνει ιδέες, αγώνες, θυσίες, αίμα. Και έργα!»

«Η Αριστερά δεν είναι απλώς ένα ακόμα κόμμα αλλά ο ίδιος ο εργαζόμενος, ο υφιστάμενος την εκμετάλλευση των ολίγων, ο εξουσιαζόμενος λαός στο σύνολό του, τη στιγμή που θα αποκτήσει συνείδηση της δύναμής του και σύσσωμος θα σχηματίσει μια λαοθάλασσα που σαν τσουνάμι θα ξεχυθεί στις βρωμισμένες παραλίες και θα γκρεμίσει τα χτίσματα της τυραννίας που τον κρατούν αλυσοδεμένο πάνω στον βράχο της ανάγκης. Αυτό όμως η εγερτήρια -καθαρτήρια  συνείδηση δεν γεννιέται από μόνη της αλλά είναι έργο φιλοσόφων-οραματιστών και πρωτοπόρων αγωνιστών με τη βούλα της προσφοράς και της θυσίας στα μέτωπά τους. Αυτοί είναι που σπέρνουν τους σπόρους μέσα στις ψυχές και στα πνεύματα των καταπιεσμένων και τους βοηθούν να μάθουν, να πιστέψουν, να οργανωθούν και να ξεσηκωθούν. Δυστυχώς τέτοιο είδος ανθρώπων δεν υπάρχει σήμερα… Και πώς να υπάρχει, αφού από την εποχή της μεγάλης ανθοφορίας της εθνικής μας αντίστασης κι ακόμα έως χτες, τα δρεπανηφόρα άρματα της εξουσίας κόβουν ασταμάτητα κάθε κεφάλι που ανυψώνεται πάνω από τον βάλτο της αδιαφορίας χωρίς να ακουστεί κιχ.» (322)

Υπάρχει όμως, κι ένα ακόμα στοιχείο που διατρέχει ολόκληρο το βιβλίο. Η πίστη ότι η Αριστερά είναι μια ολοκληρωμένη φιλοσοφία, που στοχεύει και στην υπαρξιακή ολοκλήρωση του ανθρώπου, στην πλήρη απελευθέρωσή του πολίτη, ώστε να δημιουργηθεί η κοινωνία με τις ολοκληρωμένες προσωπικότητες, που θα είναι ο καθένας και όλοι.    

«Η Αριστερά η δική μου», συνεχίζει ο Μίκης, «δηλαδή η πατριωτική οργάνωση για την πρόοδο και την κοινωνική δικαιοσύνη, είναι εκείνη της εθνικής αντίστασης, των κοινωνικών αγώνων της πολιτιστικής ανάπτυξης, του αντιδικτατορικού αγώνα, και της πάλης για την εθνική ανεξαρτησία και την πατριωτική αναγέννηση, ήταν που σήκωσε στους ώμους της την Ελλάδα και τιμωρήθηκε σκληρά».(105) Η Ιστορία εξακολουθεί να συμπληρώνει έως σήμερα το μαρτυρολόγιο των φυλακισμένων, των βασανισμένων και των εκτελεσμένων…

Η γενιά της Εθνικής Αντίστασης, «υπήρξε η τελευταία γενιά των ελεύθερων, ανεξάρτητων, οραματιστών και καλλιεργημένων με την ομορφιά και την αλήθεια Ελλήνων». (165)

Ήταν η γενιά που  χάρισε στην Ελλάδα πρωτόγνωρες ημέρες  ελευθερίας, ανεξαρτησίας και υπερηφάνειας. Τα μέλη του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και η νεολαία της ΕΠΟΝ, δηλαδή το Απελευθερωτικό Μέτωπο, ο Λαϊκός Επαναστατικός Στρατός και η αντιστασιακή νεολαία, που «τραγουδούσε και πολεμούσε», πάλεψαν με τον γερμανικό ναζισμό, τον ελληνικό φασισμό και τον αγγλοαμερικάνικο ιμπεριαλισμό και δεν γονάτισαν!

Ήταν η  τραυματισμένη από τον Εμφύλιο Αριστερά, που σήκωσε το βάρος του αντιδικτατορικού αγώνα, έδιωξε τον θρόνο, έφερε τη δημοκρατία και τον πολιτισμό. «Που οι άλλοι, οι εχθροί της, με ψεύτικα προσωπεία και ψεύτικες αλήθειες γελάσανε τον λαό για να τον οδηγήσουν στη σημερινή ξενοκρατία.»

Η Αριστερά κυριάρχησε με τις ιδέες της, το ήθος της, τον πολιτισμό της και τα τραγούδια της και γέννησε μια νέα Ελλάδα. Κι αν σήμερα έχει απομείνει κάτι στην ελληνική κοινωνία από τον ελληνικό πολιτισμό και τον ελληνικό τρόπο σκέψης και ύπαρξης, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η μνήμη του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ παραμένει ζωντανή.

«Ακόμα και σήμερα είναι οι ίδιες οι ιδέες του ΕΑΜ που ποτίζουν τις βαθιές ρίζες του λαού μας και τον οδηγούν σε όποια καλή και ελεύθερη σκέψη και πράξη βλέπουμε σήμερα.» (347)

Αυτή τη διαπίστωση,  οι μετέπειτα «νικητές» του Εμφυλίου  την γνωρίζουν καλά και κάνουν τα πάντα, από τότε μέχρι σήμερα, για να ξεριζωθεί η μνήμη από τον λαό. Εξακολουθούν να φοβούνται τις ιδέες του ΕΑΜ γι αυτό τις αποκρύπτουν και τις διαστρεβλώνουν. Με μια διαφορά: στις μέρες μας στο πλευρό των «νικητών» βρίσκονται και ορισμένοι δήθεν διανοούμενοι και  ιστορικοί ενός τμήματος της «ανανεωτικής αριστεράς» κι έχουν αναλάβει τον ρόλο του παραχαράκτη της ιστορίας…

Όσο όμως οι αξίες που γέννησε το ΕΑΜ, (εκείνη η νέα εθνική μας αναγέννηση), «μένουν στο περιθώριο της εθνικής μας ζωής, τόσο η Ελλάδα θα πηγαίνει απ’ το κακό στο χειρότερο». (207)

Για την ευρωπαϊκή Αριστερά

Για τον Μίκη ευρωπαϊκή Αριστερά είναι μόνον η κομμουνιστική, δεδομένου ότι η σοσιαλιστική (σοσιαλδημοκρατική) έχει αφομοιωθεί πλήρως από το καπιταλιστικό σύστημα.

Αναλύοντας, καταλήγει ότι το βασικό πρόβλημα είναι ότι η ευρωπαϊκή Αριστερά δεν μπόρεσε να απεγκλωβιστεί από την εξάρτησή της από την Σοβιετική Ένωση, που είχε πάψει να αποτελεί το ιδεολογικό κέντρο από τότε που ο κομμουνισμός έγινε «κρατικός», δηλαδή αντεπανάσταση. Έτσι τα κομμουνιστικά κόμματα είχαν ιδεολογικό καθοδηγητή  ένα κράτος, που με τον μανδύα της κομμουνιστικής ιδεολογίας, έκρυβε την αληθινή φύση της νέας κρατικής εξουσίας (που στην πραγματικότητα είχε υιοθετήσει, σε πολλές περιπτώσεις, την μεθοδολογία των ΗΠΑ) και χρησιμοποιούσε τα Κ.Κ. για τα δικά του καθαρά συμφέροντα.

Η Σοβιετική Ένωση ακινητοποίησε τα Κ.Κ. που δεν μπόρεσαν να παρακολουθήσουν την εξέλιξη του καπιταλισμού που άλλαζε ριζικά τις δεδομένες κοινωνικές σχέσεις, αλλάζοντας την κοινωνία. Το αποτέλεσμα ήταν οι κομμουνιστές να βρεθούν εκτός εποχής, αδυνατώντας να προσαρμόσουν στις νέες συνθήκες της μεταβιομηχανικής εποχής την τακτική και την στρατηγική τους. Ώστε τελικά είτε να γίνουν γραφικοί είτε να σβήσουν από τον πολιτικό χάρτη.

Τί σήμαινε όμως αυτό για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες; «Τί σημαίνει όταν δεν υπάρχει πια η μόνη πραγματική Αριστερά; Πιστεύω», επισημαίνει ο Μίκης, «ότι χωρίς αυτήν την πραγματική Αριστερά το τρένο της κοινωνίας έμεινε χωρίς ατμομηχανή. Και γι αυτό οδηγηθήκαμε σήμερα στην αδυναμία των λαών ν’ αντιμετωπίσουν από θέση ισχύος την κρίση του καπιταλισμού που τους μαστίζει». (194)

Άλλωστε, τον δρόμο προς την παγκοσμιοποίηση τον άνοιξε και η Αριστερά, τόσο του υπαρκτού σοσιαλισμού με τα εγκληματικά της λάθη,  όσο και η ευρωπαϊκή Αριστερά που προτίμησε την αποχή και τη γκρίνια.

Γι αυτό οι καπιταλιστές, μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και την αποτυχία της Αριστεράς, κάνουν ό,τι θέλουν ανεξέλεγκτα εις βάρος των λαών και του πλανήτη.

Το ελληνικό επαναστατικό κίνημα

«Το ελληνικό επαναστατικό κίνημα είχε τις ρίζες του μέσα στην ίδια την Ελλάδα και τις παραδόσεις της», τονίζει ο Μίκης.  Στη Μακρόνησο, εξηγεί,  «ήμασταν χίλιες φορές πιο κοντά στον Μακρυγιάννη παρά στον Λένιν. Και για τον λόγο αυτό παρατηρήθηκε η πρωτοφανής αυτή έξαρση και μοναδική υπέρβαση του εαυτού μας  γιατί  το  ιδανικό μας δεν είχε πρόσωπο αόριστο και μακρινό αλλά συγκεκριμένο και κοντινό: τον λαό μας και την πατρίδα μας.  Εμείς ήμασταν οι ρίζες του ελληνικού κινήματος.» (646)

Δυστυχώς, το ελληνικό επαναστατικό κίνημα «φορτώθηκε αμαρτίες τρίτων», δηλαδή τον εφαρμοσμένο κομμουνισμό των γειτονικών κρατών, που όμως δεν είχε καμία σχέση με τις ιδέες των Ελλήνων κομμουνιστών. Και είναι ανιστόρητη και άδικη την άποψη που συνδέει το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα «με κρατικά μοντέλα αριστερής προέλευσης που έγιναν κάτω από άλλες συνθήκες και άλλους λαούς» (653).

Αλλά υπάρχουν και πολλές «Κρυμμένες αλήθειες»

Η περίοδος 1960-1975 σημαδοτήθηκε από το δημοκρατικό κίνημα με επικεφαλής τους Λαμπράκηδες και την αντιχουντική πάλη, με επικεφαλής το Πατριωτικό Μέτωπο[1].

Η μοναδικότητα των Λαμπράκηδων έγκειται στο γεγονός ότι «συνυπήρξαν δύο παράλληλα κινήματα: ένα πολιτιστικό με βάση το τραγούδι και ένα πολιτικό με βάση τη νεολαία της Αριστεράς». (456)

Όποιος διαβάσει τον Δεκάλογο των Λαμπράκηδων θα διαπιστώσει ότι: α) Οι Λαμπράκηδες «εξέφραζαν μια νέα ρεαλιστική και δυναμική Αριστερά χωρίς τα βαρίδια του παρελθόντος» και β) «άνοιγαν μια τόσο πλατιά και καθαρά ανεξάρτητη ελληνική προοπτική στο μέλλον, που ακόμα και σήμερα βρίσκεται μπροστά από την εποχή μας». (458)

Δυστυχώς, «το κίνημα αυτό που άνοιγε έναν καθαρά ελληνικό, ανεξάρτητο, σύγχρονο και ρεαλιστικό δρόμο στον δημοκρατικό σοσιαλισμό, χτυπήθηκε από τρεις πλευρές συγχρόνως και για μεγάλο διάστημα, ώστε να μην υπάρχει σήμερα ούτε η ανάμνησή του»:   α) Από την αμερικανόφιλη Δεξιά, β) από την, επίσης αμερικανόφιλη όπως αποδείχθηκε, παπανδρεϊκή Κεντροαριστερά και γ) «από τα εξαρτημένα από ξένα κέντρα (Μόσχα και Βουκουρέστι) κομμουνιστικά κόμματα, που τότε υπακούανε στη λογική της παγκόσμιας σύγκρουσης ανάμεσα στα δυο στρατόπεδα, σύμφωνα με τα οποία δεν έπρεπε να αναπτυχθεί σε μια χώρα που  “άνηκε” στο δυτικό στρατόπεδο ένα ανεξάρτητο κίνημα της Αριστεράς, με το πρόσχημα ότι κάτι τέτοιο θα έφερνε σε κίνδυνο τα στρατηγικά τους συμφέροντα που βασίζονταν στην ισορροπία του τρόμου.» (458)

 

Γι αυτό μετά τη Χούντα, η διάσπαση του κομμουνιστικού κινήματος διατηρήθηκε, ώστε να μην γίνει ποτέ η Αριστερά υπολογίσιμη πολιτική δύναμη.

Τα δύο Κ.Κ. «προτίμησαν  (ασφαλώς με ξένες εντολές) να βοηθήσουν τον Ανδρέα,  προσφέροντάς του τις ίδιες του τις σάρκες». Έτσι το Πασοκ από το 12,50% του 1974 έφτασε στο 48% του 1981.

Η ηγεσία του  ΚΚΕ καθαιρεί  τον Μίκη Θεοδωράκη- Η ΕΔΑ διαλύει τους Λαμπράκηδες

Ο Μίκης ήταν ένας λαϊκός ηγέτης της Αριστεράς που δεν είχε διοριστεί αλλά επιλεγεί από τη νεολαία  (Λαμπράκηδες) και ο μοναδικός ηγέτης κινήματος που δεν ήταν μέλος του κόμματος[2].

Προσπάθησε να πείσει τους συντρόφους του της ηγεσίας της ΕΔΑ και του ΚΚΕ[3], ότι το ελληνικό επαναστατικό κίνημα μπορούσε να ακολουθήσει  μια ανεξάρτητη πολιτική και να κόψει τον ομφάλιο λώρο από τα ξένα κέντρα, αλλά και να παίξει έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στην πολιτική σκηνή αντί να είναι «ουρά του Κέντρου».

Όχι μόνον δεν τους έπεισε, αλλά το 1966 τον καθαίρεσαν από πρόεδρο της νεολαίας Λαμπράκη  με εντολή του ΚΚΕ.

Το κίνημα της νεολαίας Λαμπράκη ξεκίνησε αυθόρμητα από τη βάση της νεολαίας της Αριστεράς, λίγες μέρες μετά τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη. Η νεολαία επέμενε να αναλάβει πρόεδρος του Κινήματος ο Μίκης. 

Από την άλλη πλευρά, η ηγεσία της  ΕΔΑ  δεν ήξερε τί να κάνει με τον Μίκη. Δημοφιλής συνθέτης, Μακρονησιώτης και κομμουνιστής, ο κόσμος τον λάτρευε. Εκείνος, προσηλωμένος στα οράματα του ΕΑΜ, τάραζε κάθε φορά τα λιμνάζοντα ύδατα της υποχωρητικής τακτικής της ΕΔΑ και προκαλούσε τριγμούς, ενώ η νεολαία τον ακολουθούσε πιστά.

Η μεγάλη του ακτινοβολία όμως, τους εμπόδιζε να τον χτυπήσουν μετωπικά. Σκέφτηκαν, λοιπόν, να τον αφήσουν να ηγηθεί της   νεολαίας Λαμπράκη (την οποία προόριζαν να λειτουργήσει σαν μια πολιτιστική κίνηση νέων) με την ελπίδα ότι θα τον αποδυνάμωναν. Νόμιζαν ότι με αυτόν τον τρόπο ο Μίκης, θα ικανοποιούσε κάποια «καλλιτεχνική ματαιοδοξία» και θα σώπαινε, μιας θα είχαν κατορθώσει να τον κάνουν υποχείριό τους.

Οι εξελίξεις όμως τους διέψευσαν. Με την καθοριστική συμβολή του Μίκη οι Λαμπράκηδες εξελίχθηκαν σ’ ένα μεγάλο επαναστατικό νεολαιίστικο κίνημα. Δημιούργησαν πάνω από 500 λέσχες πολιτισμού, έγραψαν 300.000 μέλη και οι διαδηλώσεις τους ξεπέρασαν κάθε προσδοκία.

Οι διανοούμενοι της Ευρώπης μιλούσαν με θαυμασμό γι αυτό το πρωτόγνωρο πολιτικό και πολιτιστικό κίνημα κι η μοναρχοφασιστική Δεξιά δεν ήξερε τί να κάνει.

Τόση ήταν η επιτυχία του κινήματος, ώστε ο Γεώργιος Παπανδρέου (ακραιφνής αντικομμουνιστής καθώς ήταν) θέσπισε νόμο που απαγόρευε στη μαθητιώσα νεολαία να συμμετέχει στους Λαμπράκηδες.

Τότε τα στελέχη της ΕΔΑ έκριναν «ότι είναι προτιμότερο να διαλύσουν αυτό το μοναδικό κίνημα παρά να με βλέπουν μέσω αυτού του κινήματος να παίζω μέσα στην εθνική πολιτική σκηνή τον ρόλο που έπαιξα», διηγείται ο Μίκης. (511)

Το ΠΑΜ και η ηγεσία του ΚΚΕ

Κάτι ανάλογο  συνέβη και με το ΠΑΜ. Το Πατριωτικό Μέτωπο ιδρύθηκε μια βδομάδα μετά τη δικτατορία, με πρωτοβουλία του Μίκη και ιδρυτικά μέλη κάποιους Λαμπράκηδες.

Αντίθετα, τα λίγα στελέχη της ΕΔΑ και μέλη του ΚΚΕ που δεν πιάστηκαν τη μέρα του πραξικοπήματος, δεν τόλμησαν να βγουν δημόσια να καταγγείλουν τη Χούντα, όπως έκανε ο Μίκης.

Τί συνέβη τότε;

«Ύστερα από εβδομάδες έβγαινε ο ένας μετά τον άλλον για να με συναντήσουν», διηγείται ο Μίκης. «Έτσι όταν με είδε ο Μπάμπης Δρακόπουλος, που ήταν και ο γραμματέας του κλιμακίου των κομμουνιστών της ΕΔΑ, μου είπε: “Έσωσες την τιμή του ΚΚΕ”.

Εν τούτοις, τόσο αυτός όσο και οι υπόλοιποι δεν δίστασαν και πάλι να πάρουν μέσα από τα χέρια μου τις οργανώσεις που με τόσο μεγάλο κίνδυνο είχαμε κατορθώσει να στήσουμε εμείς οι δημιουργοί του Πατριωτικού Μετώπου, που συμπτωματικά ήμαστε όλοι Λαμπράκηδες. (…) Πριν τον Δρακόπουλο είχα συναντήσει τον Κώστα Φιλίνη, ο οποίος μου είπε: “Έστειλαν άνθρωπο απ’ έξω (από το Βουκουρέστι δηλαδή, του Π.Γ. του ΚΚΕ) με την εντολή να πας εκεί για να…απολογηθείς”. Προφανώς γιατί πήρα την πρωτοβουλία για την ίδρυση της πρώτης αντιστασιακής οργάνωσης μια βδομάδα μετά την κήρυξη της Δικτατορίας χωρίς να τους ρωτήσω» (512)

Το αποτέλεσμα ήταν, μετά την καθαίρεσή του ο Μίκης να βρεθεί απομονωμένος και αβοήθητος από τον παράνομο μηχανισμό, να συλληφθεί τον Αύγουστο του 1967 , να φυλακιστεί στην περίφημη «Μπουμπουλίνας»[4] και στη συνέχεια να υποστεί τα γνωστά δεινά  έως τον Απρίλιο  1970.

Τα ίδια δεινά υπέστησαν και οι Λαμπράκηδες τού ΠΑΜ, αλλά και τα νέα μέλη του Μετώπου που ακολούθησαν τον Μίκη στην καθαίρεσή του και δεν υπάκουσαν στην κομματική εντολή. (Σ.τ.σ: Ο κύκλος τραγουδιών «Ο Ήλιος και ο Χρόνος» που έγραψε ο Μίκης φυλακισμένος στην απομόνωση της  Γενικής Ασφάλειας  τα λέει όλα…)

«Από κει και πέρα»,  καταλήγει ο Μίκης, «κάθε προσπάθειά μου στον χώρο της Αριστεράς χτυπήθηκε αλύπητα, κυρίως από τις ηγεσίες της Αριστεράς και φυσικά από τα άλλα δύο κέντρα, ΠΑΣΟΚ και Δεξιά. Η εικόνα μου διαστρεβλώθηκε και η συμβολή μου μηδενίστηκε». (459)

(Σ.τ.σ: Αναλυτικά για όλα τα παραπάνω βλπ.  στη συνέντευξη  68 «Για τη νεολαία Λαμπράκη»)

«Τί με χωρίζει από τα σύγχρονα κόμματα της Αριστεράς»

Ο Μίκης σήμερα τοποθετείται έξω και ενάντια στο σύστημα εξουσίας κι αυτή είναι η μεγάλη απόσταση που τον χωρίζει από τα κόμματα της Αριστεράς (105). Διότι η Αριστερά σήμερα αντιδρά με αντιλήψεις ταξικού-πολιτικού αγώνα μέσα από το σύστημα,  τη στιγμή που οι κυβερνήσεις συνθηκολογούν –όπως κατά την περίοδο της Κατοχής- «με τα στρατεύματα του άυλου χρήματος που εκπροσωπούν οι κυβερνήσεις-όργανα των τραπεζών». (123)

«Ο λαός όμως», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Μίκης, «περισσότερο ξύπνιος, με το μόνο μέσο που διαθέτει, τη διαδήλωση φωνάζει Προδοσία! Προδότες! γιατί θεωρεί την οικονομική καταστροφή που του κάνουν ως πράξη εχθρική. Για τον λαό, οι τράπεζες, τα Μνημόνια και οι Τρόικες είναι “εχθροί του έθνους”, δηλαδή του 90% του λαού, και οι συνεργάτες των εχθρών του είναι προδότες. Αυτό δυστυχώς δεν το καταλάβανε ακόμα οι αλλοτινοί αριστεροί του μπροστάρηδες στους αγώνες κατά των εκμεταλλευτών του. Γιατί δεν κατάλαβαν δυο λέξεις: Εχθρός του Έθνους». (124)

Εθνική Ανεξαρτησία, Παλλαϊκή Εξουσία, Πατριωτική Αναγέννηση

Παρ’ όλ’ αυτά, ο Μίκης εξακολουθεί να πιστεύει στην Αριστερά. Σ’ εκείνη την Αριστερά που βρίσκεται βαθιά ριζωμένη μέσα στη λαϊκή συνείδηση.

Γιατί «η  Αριστερά που όλοι φοβούνται, παραμένει παρούσα, όρθια και δυνατή. Γιατί ελληνική Αριστερά σημαίνει ιδέες, αγώνες, θυσίες, αίμα. Και έργα!» (154)

«Και πάλι, αν είναι να σωθούμε, θα είναι και πάλι η Αριστερά που θα μας σώσει. Κι όταν λέω Αριστερά, εννοώ τις ιδέες. Όπως εκείνες του ΕΑΜ. Της εθνικής ανεξαρτησίας, της παλλαϊκής εξουσίας και της πατριωτικής αναγέννησης.» (155)

---

[1] (ΠΑΜ- ιδρυτές ο Μίκης Θεοδωράκης και άλλοι Λαμπράκηδες, μία εβδομάδα μετά το χουντικό πραξικόπημα της 21ης Απριλίου του 1967)

[2] Ο Μίκης είχε παραιτηθεί από το ΚΚΕ το 1949, μετά την περίφημη απόφαση της 6ης Ολομέλειας,  όταν βρισκόταν στη Μακρόνησο και από τότε μέχρι σήμερα δεν ξανάγινε ποτέ μέλος κανενός κόμματος.  

[3] Το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ ήταν εξόριστο στο Βουκουρέστι διότι τότε ήταν παράνομο, σύμφωνα με τους νόμους του κράτους.

[4] Στην οδό Μπουμπουλίνας, στο πλάι του Αρχαιολογικού Μουσείου,  εκεί που σήμερα βρίσκεται το Υπουργείο Πολιτισμού ήταν η Γενική Ασφάλεια Αθηνών.