ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ - ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ: Η ΕΛΛΑΔΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ KAI OYΔΕΤΕΡΟΤΗΤΑΣ

Tης Χαράς Θλιβέρη

Η μόνη λύση από τον 20^ο στον 21^ο αι.

Η πρότασή μου συνοψίζεται σε μια μόνο λέξη: ΟΥΔΕΤΕΡΟΤΗΤΑ. Και ένα όραμα: H Eλλάδα να γίνει η Ελβετία του Πολιτισμού και της Ειρήνης. Με σύμβολα την Ακρόπολη των Αθηνών, παγκόσμιο σύμβολο πολιτισμού, την Ολυμπία και τους Δελφούς, παγκόσμια σύμβολα της συναδέλφωσης μεταξύ των λαών και της ειρήνης.ⁱ

Μίκης Θεοδωράκης, Ακαδημία Αθηνών, 3 Δεκεμβρίου 2013

Η ώρα για να αποσχισθεί από την πολιτική του κόσμου δύναμη το πνεύμα, έχει σημάνει από άκρη σε άκρη σε όλο τον πλανήτη φανερά. Από άκρη σε άκρη πλέον εσήμανε στη γη η ώρα για να κάμουμε μια πλήρη κάθαρση της εσωτερικής πραγματικότητάς μας, να αποδώσουμε τον εαυτό μας στον εαυτό μας, έξω από τους στενούς υλιστικούς συλλογισμούς.ⁱⁱ

Άγγελος Σικελιανός

«Ανήκουμε στον εαυτό μας», «Ανήκουμε στην Ελλάδα» εγκαινιάζοντας μια πολιτική ίσων αποστάσεων με γνώμονα το εθνικό μας συμφέρον, θέτοντας ως υψηλότερο στόχο την κατάκτηση της Ουδετερότητας. Για το ιδεώδες αυτό θεωρούμε ότι η αρχαία μας κληρονομιά που πάντοτε ακτινοβολεί, δηλαδή η Δελφική Ιδέα και το Ολυμπιακό Πνεύμα μας προσφέρουν μεγάλες πιθανότητες για την ανακήρυξη της χώρας μας - με διεθνή συναίνεση - σε Κέντρο της Παγκόσμιας Ειρήνης και Πολιτισμού.ⁱⁱⁱ

Μίκης Θεοδωράκης

Γιατί ακριβώς η εποχή μας, θέλοντας να σπρώξει την καθολικότητα των προβλημάτων που την τριγυρνάνε, στην πολιτική των δήθεν αμείλικτων αντιθέσεων, θέλοντας να κάμει υλικό και μερικό ό,τι είναι απόλυτα πνευματικό κι ουσιαστικά παγκόσμιο, κάνει να ξεσπάει μες στις διάνοιες η παραφροσύνη, στις απλές ψυχές το πάθος και η μανία, μες στα πλήθη η δίψα άσκοπων και εικονικών αντεκδικήσεων, στα διάφορα έθνη η επιθυμία τυχοδιωκτικών ικανοποιήσεων –ολοένα μια τεράστια σκοτοδίνη μέσα σ΄όλη την ατμόσφαιρα της Γης.^iv

Άγγελος Σικελιανός

Σκέφτηκαν όμως ποτέ όλα αυτά τα Κράτη - Έμποροι όπλων την περίπτωση μετατροπής της βιομηχανίας του Πολέμου σε βιομηχανία Ειρήνης; Mπορεί τα κέρδη να μην είναι τόσο άμεσα και τόσο μεγάλα, όμως δεν σκέφτονται ότι με τον τρόπο αυτόν θα σώσουν εκατοντάδες εκατομμύρια συνανθρώπους μας από την υπανάπτυξη, την πείνα και τον θάνατο; … Mήπως δηλαδή το να έχεις πολεμική βιομηχανία, σημαίνει πέραν του οικονομικού κέρδους, ότι είσαι σε θέση να παράγεις βία και κυρίως να συντηρείς κολοσσιαίες δυνάμεις πολεμικής καταστροφής;^v

Μίκης Θεοδωράκης

Ποίηση-Πράξη

Την εποχή της παγκοσμιοποίησης, των ψηφιακών ιστότοπων, της διαχυμένης πληροφόρησης και της οριζόντιας εικονικής διαστρωμάτωσης, η παράμετρος των υψηλών νοημάτων έχει διαρραγεί, γιατί έχουν διαρραγεί οι εσωτερικοί δεσμοί των ανθρώπων μεταξύ τους και με το περιβάλλον. Ο υλισμός, η καταβαράθρωση της τοπικής οικονομίας, η ερήμωση της υπαίθρου, ο εξαστισμός είναι φαινόμενα που απειλούν τη συνοχή των κοινωνιών και απομακρύνουν τον άνθρωπο από το οργανικό του κέντρο. Το μεγαλύτερο πρόβλημα σήμερα είναι η διάσπαση του βιολογικού πυρήνα της ανθρώπινης φύσης, δηλαδή της αλληλένδετης πρόσληψης της ζωής ως ύλη και ως πνεύμα. Τη διάσπαση αυτή ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός, ήδη από το δεύτερο τέταρτο του 20ου αι., την προσδιορίζει ως «διάξευξη της έννοιας της Πράξης απ’ την έννοια της Ποίησης» και την επιμερίζει σε «διάζευξη ενός οικοδομήματος απ’ το τοπίο πόχει χτιστεί ..., διάζευξη της ψυχής από το σώμα, διάζευξη του λόγου από το έργο, διάζευξη του μέσου από τον σκοπό».^vi

Στο όνομα μιας αλληλέγγυας Ποίησης-Πράξης, όπως ορίζεται παραπάνω, η δημιουργία νέων πνευματικών θεσμών είναι καθοριστική για τη διαμόρφωση ενός σθεναρού ήθους που έχει στόχο την ανύψωση των ζωτικών, λαϊκών δυνάμεων και τη διαμόρφωση μιας νέας αυτογνωσιακής ελληνικής πραγματικότητας. Και πρωτίστως, όταν λέμε Ποίηση εννοούμε την παιδαγωγική σημασία της άσκησης του Λόγου στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, όταν ο Λόγος δεν ορίζεται ως η «λογική» αλλά:

Λόγος είναι η ίδια η Αλήθεια. Ο Λόγος είναι υπαρξιακός. Η λογική δεν είναι. Η λογική είναι κατηγόρημα της νόησης και της θεωρίας.^vii

Οι Δελφικές Γιορτές του 1927 και 1930 ενταγμένες σε αυτή τη φιλοσοφία αποτέλεσαν νέους πνευματικούς θεσμούς που απόκτησαν βαρύτητα μέσα από την ιστορική λαϊκή τους πραγμάτωση. Αν και εκπληρώνουν ένα ελάχιστο του οράματος του Σικελιανού για τη Δελφική Ελλάδα, συνιστούν την πρώτη επί της ουσίας αυτοαναφορική βίωση του παρελθόντος στη σύγχρονη εποχή, όχι υπό το πρίσμα μιας διανοουμενίστικης θεωρίας αλλά μιας πολιτικής Ποίησης- Πράξης που άνοιξε τον δρόμο στην αισθητική καλλιέργεια του λαού.

Προσανατολισμένος στο όραμα της Κοινωνίας των Εθνών των αρχών του προηγούμενου αιώνα, ο Σικελιανός αγωνίστηκε για την εξύψωση του λαού ως φυσικού αποδέκτη της πολιτιστικής του κληρονομιάς, γεφυρώνοντας την απόσταση από το επιμέρους στο καθολικό και το παγκόσμιο. Μια τέτοια δημοκρατική θωράκιση των οικουμενικών αξιών του πολιτισμού αποτέλεσε το προοίμιο της νέας αντιληπτικότητας της UNESCO, σύμφωνα με την οποία η διατήρηση της πολιτιστικής ταυτότητας συνδέεται με την προστασία του περιβάλλοντος και την αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης σε μια αποκεντρωμένη, συμμετοχική, λιγότερο κρατική διαχείρηση.

Μετά τον Άγγελο Σικελιανό, λαμπαδηφόρος εκφραστής των σύγχρονων θέσεων για τον πολιτισμό γίνεται ο Μίκης Θεοδωράκης. Ο Μίκης Θεοδωράκης συνιστά το μοναδικό πρόσφατο παράδειγμα συγκερασμού του πνευματικού Λόγου με το λαϊκό στοιχείο, καθώς κατόρθωσε την ανάδειξη της ποίησης ως μεγαλύτερης εθνικής αξίας της σύγχρονης Ελλάδας. Μέσω της μουσικής του Θεοδωράκη, η Ποίηση-Λόγος μετατρέπεται σε Ποίηση-Βίωμα, ακριβώς όπως στον Σικελιανό, με το υπόδειγμα των Δελφικών Γιορτών, ο ποιητικός στοχασμός μετατράπηκε σε Ποίηση-Πράξη και ιστορική λαϊκή μνήμη. Και στις δύο περιπτώσεις, η ποιητική ουσία σπάει τα δεσμά του ακαδημαϊκού εκλεκτισμού και επιστρέφει στην οργανική της αφετηρία, δηλαδή στην επανάκτηση της καθολικής (πνευματικής και φυσικής) διάστασης της ζωής. Οι δύο στοχαστές επαγγέλονται πνευματικούς θεσμούς για την ανύψωση του λαού και, επομένως, οι προσπάθειές τους είναι εναγώνιες προσπάθειες εναντίον της λήθης, της πνευματικής απραξίας και της εθνικής υποτέλειας.

Η μόνη λύση

Στις 3 Δεκεμβρίου 2013 κατά την τελετή υποδοχής του ως επίτιμου μέλους της Ακαδημίας Αθηνών, ο Μίκης Θεοδωράκης στέκεται όρθιος στο βήμα της Ακαδημίας και καταφάσκει στην προάσπιση της ζωής ως υπέρβαση της ύλης και υπερίσχυση των άυλων πνευματικών δυνατοτήτων της:

Δεν μπορούμε να μοιρολογούμε διαπιστώνοντας την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε αλλά, ως κληρονόμοι ενός μοναδικού πολιτισμού, είμαστε υποχρεωμένοι πάντα να αναζητούμε την προοπτική, το Όραμα.

Τη σκοτεινή εκείνη νύχτα με την ολόφωτη παρουσία του στην Ακαδημία ο Θεοδωράκης δικαίωσε τον Κωστή Παλαμά και τον Άγγελο Σικελιανό ως ο συνεχιστής του άρρηκτου ελληνικού Λόγου και της άρρηκτης ιστορικής εθνικής αφήγησης. Μια αφήγηση που διατρέχει κάθετα, το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον της χώρας σε αναμέτρηση με την οριζόντια διάχυση των σκοταδιστικών κέντρων ανάγνωσης της ιστορίας, που σε πείσμα της καθολικότητας έχουν μετατρέψει την ιστορική συνείδηση σε «εθνικό φαντασιακό αφήγημα».

Στην ομιλία του ο Θεοδωράκης κατέθεσε πρόταση για τη διακήρυξη του δικαιώματος της Ουδετερότητας στη χώρα μας, καλώντας την Ακαδημία να προχωρήσει σε μια σειρά διεθνών επαφών που θα εξασφαλίσουν την προώθηση της Ουδετερότητας αυτής, με τελικό αποδέκτη τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών. Συμπληρωματικά, ο συνθέτης πρότεινε τη μεταφορά της μόνιμης έδρας της UNESCO στην Ελλάδα.

Η αναγνώριση της Ουδετερότητας για τον Θεοδωράκη αποτελεί τη μόνη λύση διαφυγής από τα δύο τεράστια επιθετικά κέντρα που μαστίζουν την εποχή μας: To πρώτο ενός απρόσωπου και άτυπου οικονομικού κέντρου που οδηγεί στην «εξαθλίωση των ανθρώπων και την ερήμωση των χωρών» και το δεύτερο μιας βιομηχανίας πολέμου (εμπόριο μαύρου θανάτου) που οδηγεί στην «ολοκληρωτική καταστροφή Λαών και χωρών».

Η πρόταση υιοθετεί στον πυρήνα της τη θεσμοθέτηση μιας Παγκόσμιας Πολιτιστικής Ολυμπιάδας με έδρα στην Ελλάδα και επίκεντρο τους σπουδαιότερους ιστορικούς χώρους-μνημεία και τα μοναδικά φυσικά τοπία. Στο πλαίσιο αυτό, ο συνθέτης πρότεινε να δοθεί η δυνατότητα της πρόσβασης και παρουσίας κάθε λαού που επιθυμεί να αξιώσει σε μια κοινή πνευματική βάση τη δική του πολιτιστική παραγωγή:

Η ουδέτερη Ελλάδα θα παραχωρήσει σε κάθε λαό, αν αυτός το επιθυμεί, τον κατάλληλο χώρο, ώστε να μπορεί να παρουσιάζει τα πνευματικά και τα καλλιτεχνικά του επιτεύματα, παραδοσιακά και σύγχρονα^viii.

Η πρωτοβουλία του συνθέτη για την ανακήρυξη της Ελλαδας ως Παγκόσμιο Κέντρο Πολιτισμού αποτελεί ένα κορυφαίο ιστορικό γεγονός καθώς σχετίζεται με την οικουμενική προβολή των αρχαιολογικών χώρων και συμπορεύεται με τις σύγχρονες διακυρήξεις της UNESCO για την αναπτυξιακή διασύνδεση του πολιτισμού με την αειφορία της κοινωνίας. Πρόκειται για μια δυναμική παρέμβαση μέσα στη χαοτική λήψη των επίκαιρων δεδομένων όχι μόνον για την υψηλή αισθητική της αξία με τη διατύπωση υψηλών νοημάτων, αλλά γιατί αποτελεί μια ολοκληρωμένη πνευματική Πράξη που επικεντρώνεται στην υλοποίηση του σκοπού της.

Το εναρκτήριο λάκτισμα της Δελφικής Ιδέας επανέρχεται ως μια μοναδική ευκαιρία για την Ελλάδα να συγχρωτιστεί σε μια αναγεννητική πορεία, που λόγω της οριακής κάμψης των ημερών μας μοιάζει το ίδιο δραματικό όσο και εμπνευσμένο αίτημα. Ο Σικελιανός χρησιμοποίησε επίσης τον όρο ουδέτερο κέντρο με τη σημασία της πνευματικής αυτονόμησης. Τα ουδέτερα κέντρα για τον ποιητή είναι «στίβοι» πανανθρώπινης πνευματικής αφετηρίας που εξακολουθούν να αποτελούν εστίες μιας πιθανής αναζωπύρωσης. Με δεδομένη την πνευματική τους δράση κατά το παρελθόν, η ταυτότητά τους δεν μπορεί να αλλοιωθεί, γιατί το πνεύμα είναι ακατάπαυστο και αιώνιο:

κάποια «κέντρα ουδέτερα» όπου ο συνεκτικός ρυθμός των αιώνων θ’ αποκαλυπτόνταν στην παγκόσμια κι υπεράνθρωπην έννοιά του, κι όπου, μέσα από τη σύγχρονη ύλη, απ’ τους σωρούς των ερειπίων, απ’ των λαών το βάθος, απ’ τους τάφους, θ’ ανατέλλαν, όχι πια ομοιώματα του πάθους, αλλά άρτια και κατορθωμένα σώματα, «οι Θεοί».^ix

Η τόσο επίκαιρα προσανατολισμένη πρόταση του Μίκη Θεοδωράκη και μόνον ως πρόταση που καταγράφηκε ιστορικά αποτελεί μια Πράξη δημοκρατικής ευθύνης και ηθικής αναφοράς που επαναφέρει στην εποχή μας την υψηλή αποστολή του πνευματικού Λόγου. Ο Λόγος του Θεοδωράκη, υπερβαίνοντας τις συνθήκες χάους και υπαναχώρησης των αξιών, συντάσσεται στην επανεκκίνηση μιας νέας αρμονίας με επίκεντρο τον άνθρωπο και τα διαχρονικά κλασικά του ιδεώδη. Ο Μίκης Θεοδωράκης είναι ο μύστης της πορείας του Ελληνισμού στο διάβα του 21ου αι.

Δύο χρόνια μετά, είναι ώρα για έναν πρώτο απολογισμό της κορυφαίας πρωτοβουλίας του συνθέτη· να δούμε την απήχησή της στην Ακαδημία Αθηνών αλλά και την αποτύπωσή της στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Η σιγή που «ακούγεται» δεν πρέπει να μας απογοητεύει. Είμαστε κι εμείς υπεύθυνοι -άρα ελεύθεροι- να διαδόσουμε την ιδέα, άρα να αρνηθούμε το πεπρωμένο μας.

Ο Μίκης Θεοδωράκης λέει:

Υπεύθυνος σημαίνει ελεύθερος να αποφασίζει και να συναποφασίζει με τους συμπολίτες του για όλα τα προβλήματα που συνθέτουν τη ζωή και τον ελεύθερο βηματισμό της πατρίδας του.^x

* Η Χαρά Θλιβέρη είναι διδάκτορας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και ήταν υπεύθυνη για την επιστημονική επιμέλεια του αφιερώματος του περιοδικού Οδός Πανός στον Μίκη Θεοδωράκη (τχ. 160, 2013).

i Θεοδωράκης, Ομιλία στην Ακαδημία Αθηνών (3/12/13).

ii Σικελιανός, Πεζός λόγος Β (Η πνευματική βάση της δελφικής προσπάθειας), 92-93, Αθήνα 1980.

iii Θεοδωράκης, Ομιλία στα Προπύλαια (31/5/2011).

iv Σικελιανός, Πεζός λόγος Β (Η πνευματική βάση της δελφικής προσπάθειας), 87, Αθήνα 1980.

v Θεοδωράκης, Ομιλία στους Δελφούς (1/6/2006).

vi Σικελιανός, Πεζός λόγος Β (Ο Ποιητικός προφορικός Λόγος κι η εποχή μας), 143, Αθήνα 1981.

vii Θεοδωράκης, Συμπαντική αρμονία, μουσική και επιστήμη στον Μίκη Θεοδωράκη, 90, Ηράκλειο 2007.

viii Θεοδωράκης, Ομιλία στην Ακαδημία Αθηνών (3/12/13).

ix Σικελιανός, Πεζός λόγος Β (Δελφικός Λόγος), 17, Αθήνα 1980

x Θεοδωράκης, Ομιλία στην Ακαδημία Αθηνών (3/12/13).