ΜΙΚΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ - ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ, ΜΕΡΟΣ 7o

ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ, ΜΕΡΟΣ 7ο

          Σελίδες: 215 - 238, Εκδόσεις Παπαζήση

          Ημερομηνία έκδοσης: Νοέμβριος 1976

ΤΟ ΕΓΩ, ΤΟ ΕΜΕΙΣ

ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Διάλογος

Όπως το συνηθίζω, παραδίδομαι και πάλι γυμνός στην κρίση του κοινού. Παραμένω, όπως πάντα, ανοιχτός στον διάλογο. Για να πω την αλήθεια, αυτό μου κάνει ευχαρίστηση. Γιατί αποτελεί την πεμπτουσία της ζωής μου. Για ποιό λόγο υπάρχω; Για ποιό λόγο ζω; Θέλω να κρατήσω ακέραιο το ΕΓΩ μου! Μα γι' αυτό χρειάζεται να το ταυτίσω μ' ένα άλλο ΕΓΩ. Και μ' ένα άλλο. Και μ' ένα άλλο. Με χιλιάδες, δεκάδες, εκατοντάδες άλλα ΕΓΩ. Δίχως αυτή τη μέθεξη, πνίγομαι. Χάνομαι. Και γι' αυτόν ίσως το λόγο επιδιώκω την ταύτιση ή έστω το διάλογο ή τον αντίλογο με όσα μέσα διαθέτω. Την Τέχνη, την Πολιτική, τη Σκέψη, τη Δράση.

Το δικό μου ΕΓΩ

Συχνά μ' αρέσει να λέω : Είμαι ο τελευταίος των ρομαντικών! Και το πιστεύω. Τώρα που έχω την πολυτέλεια της απόστασης, ανακαλύπτω ότι η αντίδρασή μου ήταν ίσως πράξη απελπισίας. Το δικό μου ΕΓΩ ήταν ένα ΕΓΩ με δικό του πρόσωπο, δική του ευαισθησία, δική του φωνή. Που έψαχνε, που ψάχνει να ταυτιστεί με παρόμοια ζωντανά, ολοκληρωμένα και υπεύθυνα ΕΓΩ – για να γίνουμε ΕΜΕΙΣ.

Όμως σήμερα, στην εποχή της απόλυτης εκβιομηχάνισης, εμπορικοποίησης, της τεχνοκρατικής γραφειοκρατίας, το ΕΓΩ παύει σιγά – σιγά να είναι ΕΓΩ. Είναι κάποιος άλλος!

Ερνστ Φίσερ

“Το ΕΓΩ”, γράφει ο Ερνστ Φίσερ στο βιβλίο του “Τέχνη και Ανθρωπισμός” (Εκδόσεις Ηριδανός), “που κάποτε ξέφυγε από τις κλειστές τάξεις, που δραπέτευσε από τη δέσμευση της συντεχνίας, το αδέσμευτο ΕΓΩ, που απόκτησε συνείδηση του εαυτού του, γυρεύει καταφύγιο στην ανωνυμία, στο να είναι σαν τους άλλους, στο να συγκαταλέγεται κάπου απαραίτητα. Ο άνθρωπος χωρίς ΕΓΩ απολαβαίνει την ευτυχία της αποπροσωποποίησης. Με την αδιάκοπη απασχόληση είναι παραδομένος στην ανεύθυνη παθητικότητα. Προσαρμοσμένος στις ανάγκες της “κοινωνίας”, της αφρόκρεμας των ισχυρών, που έντεχνα χειρίζεται την κοινωνία, είναι ο χρησιμοποιήσιμος Καθένας, ο ανταλλάξιμος Κανένας”.

Το μεγάλο Σφαγείο

Η ανθρωπότητα οδηγείται προς το ΜΕΓΑ ΣΦΑΓΕΙΟ, που είναι η τεχνοκρατική κοινωνία, εκεί όπου ο καθένας πρέπει να γίνει βίδα, ελατήριο, μοχλός, κορδέλα, διακόπτης πάνω στη γιγάντια καταναλωτική μηχανή (και γι' αυτό προετοιμάζεται σχολαστικά από την Πρώτη Δημοτικού).

Όπως το ζώο που πάει για τη σφαγή, μυρίζει το αίμα, διαισθάνεται το τέλος και σφαδάζει, το ίδιο και ο νέος και η νέα της εποχής μας, τη στιγμή που βρίσκεται ένα βήμα πριν από την πόρτα που τον οδηγεί κατευθείαν μέσα στη ΜΗΧΑΝΗ, εκεί που πρόκειται να μεταβληθεί σε “αντικείμενο” χωρίς ΕΓΩ, αισθάνεται την ανάγκη να αντιδράσει.

Μάης του '68

Η φοιτητική επανάσταση του 1968, που πήρε παγκόσμιες διαστάσεις, ήταν ένας από τους τελευταίους σπασμούς της νεολαίας της εποχής μας, πριν οδηγηθεί τελεσίδικα μέσα στο ΣΦΑΓΕΙΟ της καταναλωτικής κοινωνίας. Από όλες τις γνώσεις που επί τόσα χρόνια ο κάθε νέος συσσωρεύει, τα όνειρα, τις ιδέες, τις ευγενικές προθέσεις, τί θα μείνει τελικά; Θα μείνει μόνο η απαραίτητη τεχνοκρατική, επιστημονική και γραφειοκρατική εξειδίκευση του, ώστε να μπορεί να παίζει ωφέλιμα (για το Σύστημα) το ρόλο του μέσα στον καταμερισμό της εργασίας, για τον οποίο το Σύστημα τον προετοίμασε μεθοδικά από τα παιδικά του χρόνια. Όπως λέει ο Έριχ Φρομ:

Διατάσσοντες και διατασσόμενοι

“Σε τελευταία ανάλυση, η τέτοια κοινωνία παράγει μόνο δύο τύπους ανθρώπων : τους ορίζοντες (διατάσσοντες) και τους οριζομένους (διατασσόμενους) – τους ενεργούς και τους παθητικούς βαρβάρους”.

“Η κοινωνία αυτή “των ενεργών και παθητικών βαρβάρων” είναι το αποτέλεσμα τεχνικών, βιομηχανικών και πολεμικών επαναστάσεων, που αποφασιστική δύναμη τους ήταν η αστική τάξη. Η κοινωνία αυτή έφτασε στο ως τώρα ανώτατο στάδιο της ανάπτυξής της στις ΗΠΑ.

Ο άνθρωπος πράγμα

Όμως την ίδια τάση αποπροσωποποίησης, φυγής στην ανευθυνότητα, απώλειας της ταυτότητας, ξεπεσμού του ΕΓΩ, τη βλέπουμε και σε όλες τις χώρες του ανεπτυγμένου σύγχρονου πολιτισμού. Ο άνθρωπος γίνεται ο ίδιος πράγμα, πουλά τον εαυτό του ως εμπόρευμα στην παραγωγή και την πορνεία, ως εργατική δύναμη, ως σεξουαλικό αντικείμενο, ως υπηρετική δύναμη”. (Φίσερ: Idem).

Όταν όμως υπάρχει γύρω του αυτός ο “ξεπεσμός του ΕΓΩ”, τότε το ΕΓΩ που έχει ακόμα ταυτότητα, πρόσωπο, μήνυμα, σε ποιό άλλο ΕΓΩ θα μιλήσει, με ποιό άλλο ΕΓΩ θα μιλήσει;

Ο εργαζόμενος υποχρεώνεται να αποξενωθεί από το προϊόν της εργασίας του. Αποξενώνεται από τη διαδικασία της εργασίας του. Αποξενώνεται από τους άλλους. Και από τον εαυτό του!

Αλλοτρίωση

Η αλλοτρίωση είναι διπλή : “Το προϊόν της εργασίας επιστρέφει αγνώριστο, έχοντας πάρει, σαν από μαγεία, τη μορφή εμπορεύματος. Εκείνο ακριβώς που στέρησε από τον δεμένο με την παραγωγή το ΕΓΩ του, που τον έκανε μηχάνημα, αποσπασματικό κομμάτι, τώρα, έξω από την παραγωγή, του προσφέρεται του ίδιου αυτού – του καταναλωτή πια – ως εικόνα ενός νέου προς απόκτηση ΕΓΩ”. (Φίσερ : Idem).

Το εμπόρευμα

Να πως μιλάει στον εργαζόμενο – καταναλωτή το εμπόρευμα.

“Ότι δεν έχεις ακόμη και το έχει ήδη ο άλλος, σε κάνει διαφορετικό από εκείνον, επομένως δεν σε κάνει ο εαυτός σου. Γνώρισε τον εαυτό σου σε μένα. Ποιός είσαι; Τίποτε. Χωρισμένος. Από ποιόν; Από μένα. Αγόρασε ένα ΕΓΩ, κομμάτι το κομμάτι, δόση με δόση. Ό,τι έχει κανείς το έχει. Ό,τι έχεις αυτό και είσαι. Γίνε εκείνο που μπορείς να είσαι. Ενώσου μαζί μου. ΕΓΩ είμαι ΕΣΥ”. (Φίσερ: Idem).

Αυτό σημαίνει ότι το δικό μου ΕΓΩ, που παίρνει τη μορφή μιας μελωδίας, ενός τραγουδιού, όσο θα αντιστέκεται στην εμπορευματοποίηση του, τόσο θα βρίσκει αντίσταση από τον αλλοτριωμένο εργαζόμενο – καταναλωτή.

Τέχνη – εμπόρευμα

Ή ανάποδα: όσο ο εργαζόμενος – καταναλωτής μπαίνει στο σύστημα, όσο η αλλοτρίωσή του γενικεύεται, τόσο αρνείται να παραδεχτεί “αγαθά” που δεν έχουν γίνει ακόμα εμπορεύματα. Τόσο θα θέλει όλο και περισσότερο μια Σκέψη – εμπόρευμα, μια Τέχνη – εμπόρευμα, και, γιατί όχι, μια “Ιδεολογία – εμπόρευμα”!

Ιδεολογία – εμπόρευμα

Γιατί, μόνο εκεί μέσα αυτό – αναγνωρίζεται. Εκείνο το χαμένο ΕΓΩ του νομίζει ότι βρίσκει ένα “νέο προς απόκτηση ΕΓΩ”. Ο άνθρωπος αυτοματοποιείται. Εξειδικεύεται. Χωρίζεται. Αποξενώνεται. Το σύνολο – τα σύνολα – περνούν στην αποσύνθεση. Ο άνθρωπος οδηγείται στη μοναξιά.

Η μοναξιά

“Με τη συσσώρευση των πραγμάτων”, λέει ο Φίσερ, “με τη συγκέντρωση του κεφαλαίου, της οικονομικής και πολιτικής δύναμης και εξουσίας, των θεσμών και οργανώσεων, με την τεράστια διοργάνωση, αυξήθηκε και η εξατομίκευση, η αποσύνθεση του συνόλου σε μονάδες, που η συνοχή τους δεν οφείλεται σε καμιά προδιαγεγραμμένη αρμονία, αλλά σε εξωτερικούς παράγοντες. Η βιομηχανική επανάσταση έφερε στον κόσμο μια μοναξιά, που την ονομάζουμε ελευθερία!”

Η μηχανή

Ας γυρίσουμε, όμως, για λίγο στο παράδειγμα του ΜΕΓΑΛΟΥ ΣΦΑΓΕΙΟΥ (όπου σφάζονται τα ΕΓΩ) και της ΜΗΧΑΝΗΣ (όπου ο άνθρωπος γίνεται βίδα). Σε τελευταία ανάλυση, πρόκειται για μια δοσμένη ποιότητα σχέσεων, που εξυπηρετεί το βασικό του σκοπό. Ποιός είναι ο βασικός του σκοπός; Η συσσώρευση κεφαλαίου, η αναζήτηση κέρδους, η θεοποίηση του εμπορεύματος:

Η διαφήμιση

“Στην κατανάλωση χαιρετούν σαν λυτρωμένο τον καταδικασμένο να εργάζεται. Η διαφήμιση μπορεί με τον τρόπο της να αποτελεί την εικόνα μιας Μπουϊκ, όπως άλλοτε η εκκλησία ήταν η εικόνα του Θεού”, γράφει ο Αλλάν Κάπροβ στη μελέτη του “Το μέλλον της Ποπ Αρτ”.

Και ο Φίσερ προσθέτει:

“Η εμπορικοποιημένη unio mystica δεν είναι πια η ένωση με το Θεό, παρά με το εμπόρευμα! Η μετάληψη γίνεται στην κατανάλωση”.

Νέα Θρησκεία

Στην ουσία, έχουμε μια νέα θρησκεία, με νέα σύμβολα, το εμπόρευμα και την κατανάλωση. Αυτό το καινούργιο πλέγμα σχέσεων – εξασφαλίζει στο άτομο ένα μίνιμουμ κατακτήσεων. Όμως αυτό το επίπεδο ζωής, που χαρακτηρίζει τις κοινωνίες της κατανάλωσης, το πληρώνει ακριβά:

“Εκείνο που τον απελευθέρωσε από το βασίλειο των ζώων, τον υποχρέωσε σε αγγαρεία χειρότερη από εκείνη που επιβάλλεται στα ζώα” (Φίσερ).

Βέβαια, μέσα στο πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων που χαρακτηρίζουν την καταναλωτική κοινωνία, ο ρόλος των τάξεων καθορίζεται από τις ανάγκες του Συστήματος. Το ίδιο και η συμμετοχή τους στην Εργασία, στα Κέρδη και στα Κέντρα Αποφάσεων. Η πάλη των τάξεων οδηγεί σε μερικές ανακατατάξεις προσωπικού χαρακτήρα. Μέσα στο εσωτερικό του Συστήματος, το προλεταριάτο χτες, οι εργαζόμενοι σήμερα, οργανώνονται πολιτικά. Στόχος τους η κατάληψη της Εξουσίας με τη διάλυση της τάξης των κεφαλαιοκρατών.

Η κατάληψη της εξουσίας

Τί σημαίνει όμως κατάληψη της Εξουσίας;

Σημαίνει αντικατάσταση της κυβερνητικής βάρδιας; Δηλαδή στη θέση της πολιτικής εκπροσώπησης του Κεφαλαίου θα μπει η πολιτική εκπροσώπηση του προλεταριάτου, με διατήρηση της λογικής του ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ; Ή σημαίνει αλλαγή στην ποιότητα των σχέσεων που έχει επιβάλει η λογική του μηχανισμού;

Εκπολιτιστική Επανάσταση

Όμως για ν' αλλάξεις μια ποιότητα, πρέπει απαραίτητα να προβάλεις μια καινούργια ποιότητα, ανώτερη! Αυτήν την ανώτερη ποιότητα σχέσεων μονάχα η εκπολιτιστική επανάσταση μπορεί να την προσφέρει!

Η λογική του Μηχανισμού

Ποιά είναι η βασική λειτουργία της λογικής του μηχανισμού (Συστήματος); Είναι η αλλοτρίωση. Δηλαδή, η διαδικασία της αποπροσωποποίησης, της καταστροφής του ΕΓΩ.

Η λογική του αντι – Μηχανισμού

Επομένως η λογική του αντι – ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ δηλαδή της Επανάστασης, πρέπει να είναι η διάσωση του ΕΓΩ. Δηλαδή, η απόδοση στον καθένα της χαμένης του προσωπικότητας, της αλλοτριωμένης του ταυτότητας. Κι αυτό δεν μπορεί να γίνει μόνο με έναν απλό ποσοτικό έλεγχο του Συστήματος, την αντικατάσταση μιας τάξης από μιαν άλλη, τη δικαιότερη κατανομή του μόχθου και του κέρδους. Με άλλα λόγια, με τον έλεγχο του Μηχανισμού από το “Κόμμα της Εργατικής Τάξης”.

Το πρόβλημα δεν είναι ν' αλλάξει ο έλεγχος στο εσωτερικό του Μηχανισμού. Αλλά ν' αλλάξει η λογική που κινεί το Μηχανισμό. Να συντριβούν οι σημερινές σχέσεις και να αντικατασταθούν με μια καινούργια ποιότητα σχέσεων ανώτερη! Με δυο λόγια το πρόβλημα είναι ν' αλλάξουμε τον ίδιο τον άνθρωπο, όπως τονίζει ο Μαρξ. Σήμερα το πρόβλημα μπαίνει κάπως διαφορετικά : Θα προλάβουμε τάχα να αλλάξουμε (δηλαδή να σώσουμε) τον άνθρωπο; Όπως επίσης: Υπάρχει σήμερα, που και πως, αυτή η νέα ποιότητα, που αντιπαραβαλλόμενη στη σημερινή θα δώσει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να ξανακερδίσει την προσωπικότητα που του κλέβει το Σύστημα;

Το κομμουνιστικό κίνημα

Σήμερα δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι το κομμουνιστικό κίνημα προετοιμάζεται μονάχα για την αλλαγή της κυβερνητικής βάρδιας.

Με άλλα λόγια, μας προτείνει μια καλύτερη (παραγωγικότερη) και δικαιότερη λειτουργία της μηχανής.

Δεν προβλέπει πια την αλλαγή της ίδιας της Μηχανής. Ο Μαρξ – εκείνος που οραματίζεται την “αλλαγή του ίδιου του ανθρώπου” - είναι γι' αυτούς ρομαντικός, νεανικός, ξεπερασμένος. Όμως ας δώσουμε και πάλι το λόγο στο Φίσερ:

“Οι πιο ευαίσθητοι και στοχαστικοί άνθρωποι στον καπιταλιστικό κόσμο νιώθουν και βλέπουν την αλλοτρίωση. Υποφέρουν από τον παραμορφωμένο άνθρωπο, λαχταρούν τον ακέριο άνθρωπο. Ωστόσο πολλοί από αυτούς απελπίζονται και δεν πιστεύουν πια πως υπάρχει δυνατότητα ν' αλλάξει η κατάσταση, τόσο περισσότερο που μεγάλες μάζες έχουν συνηθίσει την κατάσταση της ολοκληρωτικής αλλοτρίωσης, παραλύουν κάθε τυχαία δυσαρέσκεια με μεγαλύτερη κατανάλωση και δεν βλέπουν το λόγο γιατί “να ανατινάξουν το άνετο, αναπαυτικό όστρακο της υποτέλειας” (Μαρκούζε). Θέλουν να γίνει μια διόρθωση εδώ κι εκεί, μια συμπλήρωση του κατεστημένου, χωρίς να συναισθάνονται να εννοούν τον ανώδυνο απο-ανθρωπισμό τους. Γιατί, σου λένε, να μεταμορφώσουμε με ανυπολόγιστους κινδύνους μια υπεραναπτυγμένη βιομηχανική κοινωνία, όπου ο εργαζόμενος δεν πεινά και μπορεί να ικανοποιεί ποικίλες ανάγκες του και όπου οι απόκληροι της γης, οι κολασμένοι, αποτελούν μια άμορφη μειοψηφία; Ακόμη χειρότερη από τούτη την ουσιαστική, έστω και χαμηλόφωνη έγκριση από τους κολοβωμένους αυτής της κοινωνίας – που με μόνιμη νάρκωση κολοβώνει τον άνθρωπο – είναι η πεποίθηση πολλών που υποφέρουν απ' αυτή την κατάσταση, πως καμιά κοινωνική μεταμόρφωση δεν είναι ικανή να αντιδράσει στην παραμόρφωση και να δημιουργήσει ευνοϊκότερες προϋποθέσεις για τον ακέριο άνθρωπο.

Οι κομμουνιστές στην εξουσία

Μια από τις σπουδαιότερες αιτίες – βέβαια όχι η μόνη – αυτής της πεποίθησης είναι το γεγονός ότι οι κομμουνιστές, στις χώρες όπου έχουν την εξουσία, δεν έδωσαν ως τώρα το παράδειγμα της εξέλιξης προς τον άνθρωπο και μάλιστα ούτε καν μια εικόνα πιστευτή και ελκυστικά χαρακτηριστική ενός τέτοιου ανθρώπου. Χωρίς αυτό το σκιαγράφημα και χωρίς αυτό το παράδειγμα, κι ας είναι στις αρχές αρκετά ανεπαρκές, είναι πολύ δύσκολο να υπερνικηθεί η απελπισία πολλών ανθρώπων (...).

Όπως και να 'ναι, θαρρώ πως ποτέ δεν ήταν τόσο μεγάλη όσο τώρα η ευθύνη των ανθρώπων, που πασχίζουν να οικοδομήσουν το σοσιαλισμό. Από τον καιρό που χτυπήθηκε η λεγόμενη “προσωπολατρεία” και έγινε στροφή προς τη “συνύπαρξη”, υπάρχουν οι προϋποθέσεις για να φανεί μέσα στο σοσιαλισμό, χωρίς καθυστέρηση, το μελλοντικό πρόσωπο του ακέριου ανθρώπου”.

Η σοσιαλιστική κοινωνία

Για να φτάσουμε από το ΕΓΩ στο ΕΜΕΙΣ, πρέπει να υπάρχει το ΕΓΩ. Το ΕΜΕΙΣ δεν πρόκειται να γίνει με την άθροιση εκατομμυρίων ΤΙΠΟΤΑ, αλλά εκατομμυρίων ΕΓΩ. Η σοσιαλιστική κοινωνία είναι η αναγέννηση όλων των ΕΓΩ μέσα σε μια νέα ποιότητα που συνθέτει το ΕΜΕΙΣ. Όμως το ΕΓΩ τρέφεται με την ευθύνη και τον προβληματισμό. Η συμμετοχή του μέσα στην παραγωγή δεν αρκεί. Όσο δίκαιες και σωστές και αν είναι οι νέες παραγωγικές σχέσεις που επιβάλλονται από την κοινωνική αλλαγή. Το πρόβλημα είναι αν ο ρόλος του μέσα στην παραγωγή αναπτύσσει την προσωπικότητά του. Αν αυτό που είναι δεν καθορίζεται από τη λογική της ΜΗΧΑΝΗΣ, αλλά από τη λογική τη δική του. Που σημαίνει ότι οι σχέσεις που τον αφορούν είναι προϊόν και δικής του συμβολής. Γι' αυτό το λόγο είναι ανάγκη να έχει κάθε στιγμή μπροστά του το σύνολο των σχέσεων για να μπορεί να εντάξει κριτικά εκεί μέσα το τμήμα των σχέσεων που το αφορούν. Όμως μια τέτοια λειτουργία απαιτεί τη διατήρηση και ανάπτυξης της προσωπικότητά του. Την άνθιση του ΕΓΩ. Την ανάγκη της δημιουργικής μέθεξης με την πεμπτουσία των άλλων ΕΓΩ.

Το έργο τέχνης

Ένα τέτοιο “άλλο ΕΓΩ” είναι το ζωντανό έργο τέχνης που μέσα σ' αυτές τις συνθήκες παίζει το ρόλο του συνδετικού ιστού ανάμεσα στα χιλιάδες ΕΓΩ, γιατί κεντρίζει την πεμπτουσία τους, που σε τελευταία ανάλυση είναι κοινή. Να για ποιο λόγο η γνήσια τέχνη δεν μπορεί να απευθύνεται παρά μόνο σε άτομα που δεν έχουν ακόμα αλλοτριωθεί εντελώς. Που διατηρούν το πρόσωπό τους. Και έχει ακόμα την ιδιότητα, η γνήσια τέχνη, εκφράζοντας την πεμπτουσία ενός ΕΓΩ, να βοηθάει τα εκατομμύρια ΕΓΩ να μπαίνουν στις διαδικασίες του ΕΜΕΙΣ.

Όμως ας δώσουμε πάλι το λόγο στον Ερνστ Φίσερ:

“Οι παραγωγικές σχέσεις, που στο σύνολό τους αποτελούν την πραγματική βάση, την οικονομική δομή της κοινωνίας, δεν καθορίζονται μόνο από το ποιος νομικά είναι κάτοχος των μέσων παραγωγής, αλλά και από το ποιος τα εξουσιάζει πραγματικά (...).

Προορισμός του σοσιαλισμού

Ένας από τους ουσιαστικούς προορισμούς του σοσιαλισμού είναι να αποσπάσουν τις παραγωγικές σχέσεις από την εμπραγμάτωση και την επισκότιση, να τις κάνουν απτές και αισθητές ως σχέσεις ανθρώπων με ανθρώπους. Ασφαλώς και στο σοσιαλισμό υπάρχουν οικονομικοί νόμοι, δηλαδή εξακολουθεί να υπάρχει μια δύναμη των πραγμάτων, ένα βασίλειο της αναγκαιότητας. Οι νόμοι αυτοί είναι ευδιάγνωστοι και η συνείδηση όλο και περισσότερο μπορεί να διευρύνει και να εξασφαλίζει την εξουσία του ανθρώπου πάνω στα πράγματα, να περιορίζει το βασίλειο της αναγκαιότητας για το καλό του βασίλειου της ελευθερίας.

Η επανάσταση

Η επανάσταση είναι ρήξη με την αλλοτρίωση. Οι παλιοί μηχανισμοί της εξουσίας συντρίβονται. Οι τάξεις βρίσκονται άμεσα αντιμέτωπες η μια με την άλλη. Οι άνθρωποι σχεδιάζουν οι ίδιοι το μέλλον τους, αποφασίζουν από κατάσταση σε κατάσταση.

Η ψεύτικη συνείδηση

Γι' αυτή την εποχή ισχύει πραγματικά εκείνο που, μεταφερόμενο σε κατοπινές καταστάσεις, έγινε φόρμουλα της ψεύτικης συνείδησης, πως δηλαδή η σοβιετική εξουσία είναι πιο δημοκρατική από κάθε παραδοσιακή δημοκρατία.

Ύστερα από τη νίκη της επανάστασης, το παρελθόν – όχι βέβαια στο σύνολό του, μα ωστόσο με ανησυχητική δύναμη – σηκώνει πάλι κεφάλι, προπάντων ως συνήθεια, προκατάληψη, παραμόρφωση, συνεχιζόμενη επενέργεια της ιδιοκτησίας.

Η νέα αλλοτρίωση

Ωστόσο δεν πρόκειται μόνο για την παλιά αλλοτρίωση που κουβαλιέται μες στην καινούργια κοινωνία, παρά γεννιέται και μια νέα αλλοτρίωση με το πέρασμα της εξουσίας από τα χέρια επαναστατικών – δημοκρατικών οργάνων στα χέρια κεντρικών αρχών, με την εκβιομηχάνιση και τη γραφειοκρατικοποίηση.

Πρώτο βήμα για να ξεπεραστεί αυτή η νέα αλλοτρίωση είναι η ομολογία πως υπάρχει, πως “Λαϊκο-ιδιόκτητη επιχείρηση”, “Κράτος Εργατών και Αγροτών” είναι ονόματα μαγικά, που πρέπει να γεμίσουν με πραγματικότητα και υπάρχουν οι προϋποθέσεις γι' αυτό. Η αλλοτρίωση μπορεί να αρθεί μόνο στο βαθμό που θα αυξαίνει η αυτοδιοίκηση, η συμμετοχή στις αποφάσεις και η συνυπευθυνότητα στους τόπους παραγωγής και, πέρα απ' αυτούς, σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Η συνείδηση μπορεί να απαιτήσει περισσότερη αποτελεσματικότητα μόνο στο βαθμό που γίνεται κοινωνική συνείδηση, δηλαδή δημοκρατικά ελεγμένη συνείδηση και κατ' αυτό τον τρόπο συνείδηση αναγκασμένη διαρκώς να εξελίσσεται, να διορθώνεται και να ανανεώνεται.

Η κοινωνική συνείδηση

Τα ηγετικά στελέχη αγνοούν σε μεγάλο βαθμό τι πραγματικά σκέφτεται ο λαός, τι, εσφαλμένο και ορθό, συντελείται στη συνείδησή του και, από την άλλη, συχνά το ερμηνεύουν αυθαίρετα. Η συνείδηση των κυρίαρχων είναι ένα αμάλγαμα ορθής και ψεύτικης συνείδησης, έτσι που μόνο μια πολύ πλατιά και πολλαπλή δημοκρατική αλληλεπίδραση μπορεί να διαμορφώσει μια προοδευτική κοινωνική συνείδηση.

Η απαλλοτρίωση των καπιταλιστών ιδιοκτητών είναι προϋπόθεση του σοσιαλισμού, δεν είναι ο ίδιος ο σοσιαλισμός. Οι παραγωγικές σχέσεις γίνονται σοσιαλιστικές μόνο με απαλλαγμένη από “τεχνάσματα”, εργοστασιακή και οικονομική δημοκρατία, με τη νίκη της αρχής της δημοκρατίας σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Οι κοινοβουλευτικές μορφές της δημοκρατίας, που το θέμα δεν είναι να καταργηθούν, παρά να διευρυνθούν, ήταν και είναι πολιτικό “εποικοδόμημα”. Η εφαρμογή της αρχής της δημοκρατίας στην οικονομία, η πραγματική εργοστασιακή και οικονομική δημοκρατία, που την εγγυώνται άμεσα τα εργατικά συμβούλια, τα συνδικάτα και άλλα άμεσα υπεύθυνα όργανα, σβήνει τα όρια ανάμεσα στο “εποικοδόμημα” και τη “βάση”, γιατί όλα τούτα τα δημοκρατικά όργανα αποτελούν συστατικά στοιχεία της νέας οικονομικής δομής, των παραγωγικών σχέσεων ως σχέσεων ανθρώπων με ανθρώπους (όχι σχέσεις αυθαίρετες, αλλά σαν αρχή του σοσιαλισμού, που δεν καθορίζεται μόνο από οικονομικούς νόμους, μα και από δημοκρατικότητα, από το ανθρώπινο στοιχείο, που δεν βλέπει τον άνθρωπο μόνο ως εργατική δύναμη, ως “τιθασευμένη φυσική δύναμη”, παρά τον βλέπει ακέριο, συνολικό)”.

Ο ακέριος άνθρωπος

Ο συνολικός, ο ακέριος άνθρωπος είναι σήμερα το βασικό πρόβλημα της σύγχρονης τέχνης. Συνειδητά ή ασυνείδητα, ο καλλιτέχνης επηρεάζεται άμεσα από τον περίγυρο. Ως χτες τα ερεθίσματά του προέρχονταν από τις διακυμάνσεις της ανθρώπινης ψυχής, καθώς δοκιμαζόταν από τους κοσμογονικούς σεισμούς του κοινωνικού και ιστορικού γίγνεσθαι. Από τη στιγμή που οι διαδικασίες παραγωγής – οι παραγωγικές σχέσεις – καταδικάζουν την ψυχή αυτή σε μερική είτε ολοκληρωτική αποξήρανση, ο καλλιτέχνης αρχίζει να νιώθει ξαφνικά ένα ανεξήγητο κενό. Όσο εσωτερική έφεση κι αν διαθέτει για δημιουργία, το νόημα της δημιουργίας αλλάζει συνείδηση. Δηλαδή, δεν δημιουργεί για το συγκεκριμένο, αλλά για το αφηρημένο. Η κοινωνία δεν είναι συγκεκριμένα πρόσωπα, αλλά μια αφηρημένη ενότητα. Το αφηρημένο αναγκαστικά δεν έχει αρχή και τέλος. Δεν έχει λογική, δεν έχει πάθος ή συναίσθημα. Έτσι η νέα φόρμα είναι η άρνηση κάθε φόρμας, η νέα λογική είναι το παράλογο.

Αλλοτριωμένη Τέχνη

Στον αλλοτριωμένο άνθρωπο αντιστοιχεί τώρα η αλλοτριωμένη τέχνη που, χωρίς να το θέλει, συμβάλλει στην επιτάχυνση και ολοκλήρωση της αλλοτρίωσης. Όμως, μήπως το σχήμα “αλλοτριωμένη τέχνη” είναι οξύμωρο; Δηλαδή, η τέχνη που είναι αλλοτριωμένη δεν μπορεί να είναι τέχνη; Εκτός κι αν στον όρο τέχνη δίνουμε τώρα πια καινούργια έννοια. Μι τέτοια τέχνη έχει κάνει την επιλογή της: Δεν υπάρχει ελπίδα για τον άνθρωπο να σπάσει τα δεσμά των σημερινών σχέσεων, που τον οδηγούν στην απώλεια του προσώπου του, το ΕΓΩ του, που τον κάνουν να παύει να είναι “συνολικός” και “ακέριος”.

Ρομποτοκρατία

“Ο άνθρωπος”, λέει ο Έριχ Φρομ, “βρίσκεται σήμερα μπροστά σ' ένα αποφασιστικό δίλημμα – δεν έχει να εκλέξει μεταξύ καπιταλισμού και κομμουνισμού, αλλά μάλλον μεταξύ μιας ρομποτοκρατίας ( τόσο της καπιταλιστικής, όσο και της κομμουνιστικής παραλλαγής) και ενός ανθρωπιστικο-δημοκρατικού σοσιαλισμού. Τα περισσότερα δεδομένα φαίνεται να δείχνουν πως θα εκλέξει τη ρομποτοκρατία και αυτό, μακροπρόθεσμα, σημαίνει παθολογικές καταστάσεις και καταστροφή. Κι ωστόσο όλα τούτα τα γεγονότα και δεδομένα είναι αρκετά ισχυρά για να εξολοθρεύσουν την πίστη στη δυνατότητα του λογικού, της καλής θέλησης και την εσωτερική υγεία του ανθρώπου. Όσο καιρό μπορούμε ακόμη να σκεφτόμαστε εναλλακτικές δυνατότητες, δεν είμαστε χαμένοι. Όσον καιρό μπορούμε να διαβουλευόμαστε, να συζητούμε μεταξύ μας και να κάνουμε σχέδια, μπορούμε και να ελπίζουμε...”

Ανθρώπινη αυτοπραγμάτωση

Σε όλα αυτά η μοναδική απάντηση είναι μία : η δημιουργία! “Η πραγματική δρώσα συμπεριφορά – σχέση του ανθρώπου απέναντι στον εαυτό του σαν πραγματικό ον του είδους, δηλαδή σαν ανθρώπινο ον”, γράφει ο Μαρξ, “είναι κατορθωτή μόνο γιατί, δημιουργώντας, φανερώνει όλες του τις δυνάμεις του είδους – κι αυτό μόνο χάρη στη συνολική δράση των ανθρώπων είναι δυνατό, μόνο ως αποτέλεσμα της ιστορίας...”.

Και ο Φίσερ προσθέτει στη σκέψη αυτή:

“Ως τώρα ο άνθρωπος (ακριβέστερα οι άνθρωποι οι ευνοημένοι από τη θέση τους στην κοινωνία, από την ευφυΐα τους, το ταλέντο τους, τη δραστηριότητα και το πνεύμα τους) ήταν σε θέση να συμβαδίζει κάπως με τα έργα του ανθρώπινου γένους, να αίρει ως αλλοτρίωση τον εξωτερικό κόσμο, που ο ίδιος δημιούργησε, να τον ξαναπροσλαμβάνει ως ψυχική, πνευματική, διανοητική διεύρυνση και πλουτισμό, να γίνεται έτσι περισσότερο άνθρωπος. Χρειάστηκαν πάντοτε επαναστατικές ανατροπές και βαθμιαίες αλλαγές για να προωθείται αυτή η συνένωση του ανθρώπου με το έργο του, για να γίνεται αυτή η ανθρώπινη αυτοπραγμάτωση όχι πια μόνο μιας elite, παρά όλο και μεγαλύτερων μειονοτήτων”.

Τα κομματικά στελέχη

Μέσα σ' όλη αυτή την αγωνία ήρθε να προστεθεί ένας καινούργιος αρνητικός παράγοντας. Η εύκολη, η μαγική λύση, που με τόση δημαγωγική ευκολία λανσάρουν τα “κομματικά στελέχη”. Πλάι στις “μαγικές λέξεις” (Κράτος Εργατών – Αγροτών) έρχεται να προστεθεί η θεϊκή δύναμη της τεχνικής, που θα λύσει αυτόματα όλα τα ανθρώπινα προβλήματα, έρχεται ο “ιστορικός ρόλος της εργατικής τάξης”, με έξαρση του μαγικού ρόλου του βιομηχανικού εργάτη, έρχεται, τέλος, η παντογνωσία και η μαγική δύναμη του “κομματικού στελέχους”, που είναι έτοιμο να δώσει λύσεις σε όλα τα προβλήματα, αγροτικά, εργατικά, καλλιτεχνικά.

Φίσερ : “Η ανάπτυξη της τεχνικής, της επιστήμης, των μεθόδων δουλείας, έρχεται σε αντίθεση με την ιδέα πως ο ακέριος άνθρωπος μπορεί να διαμορφωθεί στη σφαίρα της κοινωνικά αναγκαίας υλικής παραγωγής. Οι φανατικοί των στατιστικών της παραγωγής έχουν συμφέρον να εξιδανικεύουν τη χειρωνακτική εργασία κι όσους την ασκούν. Από τον ιστορικό ρόλο της εργατικής τάξης συμπεραίνουν πως ο βιομηχανικός εργάτης είναι ο υποδειγματικός τύπος ανθρώπου, ο περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο πλησιέστερος στον ακέριον άνθρωπο. Στην πραγματικότητα, ο βιομηχανικός εργάτης μόνο διαβαίνοντας, υπερνικώντας τα όρια της υλικής παραγωγής μπορεί να ξεπεράσει και τη μονομέρειά του, την παραμόρφωσή του, την κατακερματισμένη του υπόσταση. Αυτή ακριβώς η γνώση, η αναγνώριση της αυτοπραγμάτωσης του ανθρώπου και προπαντός πέρα από την κοινωνικά αναγκαία παραγωγή εξοργίζει το γραφειοκρατικό μηχανισμό.

Ο γραφειοκρατικός μηχανισμός

Τίποτε δεν ανησυχεί το μηχανισμό αυτό περισσότερο από τη μεταμόρφωση του “απλού” ανθρώπου σε άνθρωπο που οι γνώσεις, η μόρφωση και η απαιτητικότερη διάνοιά του τον έκαναν πιο δύσκολο, πιο διαρθρωμένο και του ανάπτυξαν το πνεύμα της κριτικής.

Τον ακέριον άνθρωπο τον αντιλαμβάνεται ο μηχανισμός σαν άνθρωπο που ξέρει να τα καταπιάνεται όλα, σήμερα να βρίσκεται στο εργοστάσιο, αύριο στην αγροτική οικονομία, μεθαύριο στο χημικό εργαστήριο και την αντίληψή του αυτή μπορεί και την επιβεβαιώνει με κάθε λογής παραθέματα, “τσιτάτα”. Ως ακέριον άνθρωπο φαντάζεται τον εαυτό του το κομματικό στέλεχος, που αναλαμβάνει κάθε αρμοδιότητα, μαζί και τον εαυτό του, που κατέχει κάθε επιστημονικό κλάδο κι όταν ακόμη δεν τον καταλαβαίνει, που ορμηνεύει τους αγρότες πως να μαζεύουν τα παντζάρια, που μαθαίνει τον συγγραφέα πως να γράφει, που διδάσκει τον μαθηματικό την προπαίδεια”.

Το κόμμα

Το σύγχρονο Κόμμα είναι ο νέος από μηχανής Θεός! Είναι η μαγική, η αυτόματη και τελικά η εύκολη λύση. Στη σημερινή Ελλάδα η ένταξη σε κόμμα της Αριστεράς είναι πρόβλημα βασικά πολιτικής επιλογής. Στη χθεσινή και προχθεσινή Ελλάδα ήταν ζήτημα ζωής ή θανάτου. Δηλαδή απαιτούσε ολόπλευρο προσανατολισμό. Ήταν βίωμα. Ήταν πράξη απελευθερωτική, ρομαντική, επαναστατική, κοσμογονική. Απαιτούσε τόση και τέτοια πνευματική, ηθική και ψυχική εγρήγορση, ώστε αυτή καθ' εαυτή η ένταξη είχε χαρακτήρα αναγεννητικό ως προς το ίδιο το πρόσωπο.

Με άλλα λόγια, η ποιότητα της πολιτικής ομάδας στο χώρο της Αριστεράς έχει οπωσδήποτε αλλάξει. Και δεν είναι μόνο η κρίση της Αριστεράς η αιτία. Αλλά, το κυριότερο, η αλλαγή των καιρών και των συνθηκών. Άλλος ο χριστιανός της εποχής της Ρώμης των λεόντων και άλλος της Ρώμης του Πάπα. Άλλος ο κομμουνισμός της εποχής των Τσάρων και άλλος της εποχής του Μπρέζνιεφ.

Αλλοτρίωση και Αριστερά

Έτσι εξηγείται και το γεγονός ότι ο αντάρτης και ο θανατοποινίτης “τραγουδούσε”, ενώ ο σημερινός νεαρός υπερεπαναστάτης αντιμετωπίζει αφ' υψηλού τους “κουλτουριάρηδες”, δηλαδή τους καλλιτέχνες. Και την τέχνη. Με άλλα λόγια, η αποξήρανση που απειλεί τον κοινωνικό άνθρωπο έχει περάσει στα κόμματα και της Αριστεράς. Η αλλοτρίωση, που υποτίθεται ότι η Αριστερά έχει βασικό σκοπό να εξαφανίσει (“η επανάσταση είναι η ρήξη με την αλλοτρίωση”), κυριαρχεί μέσα στη συνείδηση και τη συμπεριφορά μιας μεγάλης μερίδας, ιδιαίτερα της νεολαίας, της Αριστεράς. Κι αυτό συμβαίνει βασικά γιατί η Επίσημη Αριστερά, σε παγκόσμια κλίμακα, μπερδεμένη μέσα σε προβλήματα κρατικά, οικονομικά, συνδικαλιστικά και θεολογικά, ξέχασε οριστικά την πολιτιστική επανάσταση!

Οι Λαμπράκηδες

Κι αυτό εξηγεί σ' ένα μεγάλο βαθμό τις προσωπικές μου σχέσεις με το κίνημα της νεολαίας της Αριστεράς. Το κίνημα των Λαμπράκηδων ήταν η χρυσή τομή ανάμεσα στην πολιτιστική και την κοινωνική επανάσταση. Η ζωή έδειξε πόσο είχαμε δίκιο. Μέσα σε συνθήκες ασύγκριτα σκληρότερες από τις σημερινές, δηλαδή τότε που η “ένταξη” ήταν σχεδόν ένα πρόβλημα ζωής ή θανάτου, το κίνημα της αριστερής νεολαίας πήρε μια πρωτοφανή διάσταση, ακριβώς γιατί η πολιτική μας άγγιζε τις πιο λεπτές και ευαίσθητες χορδές της νεολαίας μας. Ο νέος ζει βασικά στο μέλλον. Η προσγείωση έρχεται με την ηλικία. Μέλλον σημαίνει όραμα, ιδανικό, έξαρση, δημιουργία. Ο νέος επίσης έλκεται από το απόλυτο. Είναι ο ασυμβίβαστος. Ο συνολικός, ο ακέριος. Πού θα τα βρει όλα αυτά; Όχι μόνο μέσα στο είδωλο της μελλοντικής κοινωνίας που αόριστα επαγγέλλεται η Αριστερά, αλλά και μέσα στην πραγματικότητα. Γιατί αλίμονο αν απογειώσεις το νέο από την πραγματικότητα. Είναι το ίδιο με τα ναρκωτικά: με βάση όνειρα κοινωνικά – αφηρημένα και αυθαίρετα – ο νέος απογειώνεται, νομίζει ότι είναι πρωτοπόρος, επειδή ζει μέσα στην υπερθερμασμένη φαντασία του ένα κοινωνικό μοντέλο εκτός τόπου και χρόνου. Όμως μέσα σε ποιά πραγματικότητα μπορεί να βρει σήμερα ο νέος τον κόσμο τον ιδεατό, τον καθαρό, τον ανθρώπινο, το συνολικό και ακέριο; Μονάχα μέσα στα επιτεύγματα της ανθρώπινης σκέψης. Μέσα στην πνευματική και καλλιτεχνική δημιουργία. Μέσα στη μέθεξη που δημιουργεί η κοινή ομαδική προσπέλαση προς τις κορυφές των πνευματικών και καλλιτεχνικών κατακτήσεων. Και κυρίως μέσα στη δημιουργική και αναγεννητική ανάταση και ανάπλαση που θεμελιώνει η θετική και συνειδητή συμμετοχή μας στις διαδικασίες δημιουργίας μιας σύγχρονης σκέψης και τέχνης που να μας αφορά άμεσα, που να χρωστά πολλά στη δική μας συμβολή, στο διάλογο με μας, ώστε να βρίσκουμε τελικά ένα μέρος του εαυτού μας μέσα στη σύγχρονη δημιουργία.

Το πολιτιστικό κίνημα

Με βάση αυτή την τοποθέτηση, μέσα στα πλαίσια αυτής της σύνθετης ροής που είναι το πολιτιστικό κίνημα, διαμορφώνεται μια νέα συνείδηση, μια καινούργια προσωπικότητα, που αναζητά την ολοκήρωσή της μέσα στον αγώνα για την κοινωνική αναμόρφωση.

Η εκμετάλλευση, η βία, η κοινωνική αδικία, η αυθαιρεσία, η αστυνομική τρομοκρατία, η δικτατορία των μηχανισμών, με δύο λόγια όλες οι αρνητικές πλευρές της σύγχρονης κοινωνίας έρχονται σε ριζική αντίθεση με τον καθαρό, δίκαιο, ανθρώπινο και δημιουργικό κόσμο του κάθε νέου, μα ιδιαίτερα εκείνου που έχει “ενταχθεί”. Ώστε η σύνδεση ανάμεσα στα δύο μέτωπα, το πολιτιστικό και το κοινωνικό, γίνεται φυσιολογικά. Είναι οργανική. Και απαραίτητη. “Μόνο ο δημιουργικός άνθρωπος μπορεί να είναι ακέριος”, λέει ο Φίσερ.

Όμως δημιουργία, δημιουργικότητα δεν μπορεί ποτέ να σημαίνει μια τυπική, εγκεφαλική και, σε τελευταία ανάλυση, γραφειοκρατική και δογματική ένταξη. Και να τα αποτελέσματα. Η λεγόμενη πολιτικοποιημένη νεολαία μας έχει κλειστεί μέσα σε γκέτο θεολογικά. Έχει αποκοπεί ουσιαστικά από το μαζικό κίνημα της ελληνικής νεολαίας. Γιατί έχει δεχτεί ότι η λύση σήμερα βρίσκεται στον “κομματικό άνθρωπο”. Αυτόν που θα λύσει με μαγική δύναμη όλα μας τα προβλήματα. Και δεν βλέπουν ότι οι μήνες περνούν, τα χρόνια περνούν και δεν είναι ικανοί να λύσουν τα δικά τους προβλήματα...

Η δογματική αλλοτρίωση

Μέσα από αυτό το πρίσμα αυτής της βασικής ανάλυσης μπορεί να εξηγηθούν πολλά πράγματα. Όπως λ.χ. αυτή η μεγάλη διαφορά μας ως προς τις εκτιμήσεις των πολιτικών πραγμάτων και εξελίξεων. Του τι δέον γενέσθαι κάθε φορά. Η συνεχής δικαίωση όλων μας των προβλέψεων από τη ζωή. Ενώ τα θεολογικά κείμενα των ηγεσιών πέφτουν συστηματικά έξω από την πραγματικότητα, διαψεύδονται συστηματικά από την ίδια τη ζωή. Γι' αυτό το λόγο ένας καλογερίστικος φανατισμός ήρθε να αντικαταστήσει την ελεύθερη σκέψη. Η δογματική αλλοτρίωση αναδεικνύει τους σκληροπυρηνικούς της κομματικής αδιαλλαξίας σε σκαπανείς και πρωτοπόρους προς το δρόμο της κοινωνικής αλλοτρίωσης, που ανοίγει διάπλατα μπροστά μας η καινούργια μορφή των παραγωγικών σχέσεων που αρχίζουν να κυριαρχούν μέσα στη ζωή μας.

Αν Αριστερά σημαίνει πρόοδος, τότε οι αντιλήψεις αυτές δεν μπορούν να έχουν καμία σχέση με την Αριστερά. Μπορούν, φυσικά, να χρησιμοποιούν τους τίτλους. Όμως αυτό δεν συμβαίνει για πρώτη φορά. Δεν έχουμε παρά να σκεφτούμε πόσες αντιχριστιανικές πράξεις έγιναν στο όνομα του Χριστιανισμού, πόσες αντιδημοκρατικές στο όνομα της Δημοκρατίας, πόσες αντιλαϊκές στο όνομα του Λαού και πόσες αντικομμουνιστικές στο όνομα του Κομμουνισμού.

Αποξηραμένη Αριστερά

Να όμως που μπροστά στο ζωντανό καλλιτέχνη έρχεται να προστεθεί ένα καινούργιο εμπόδιο : Η αποξήρανση μιας μεγάλης μερίδας τς ελληνικής Αριστεράς, που είτε το θέλουμε είτε όχι, επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την πνευματική μας ζωή, δεδομένου ότι, ιδιαίτερα μετά τη δικτατορία, όταν δηλαδή ο αριστερισμός έγινε της μόδας, ένα μεγάλο τμήμα της ελληνικής ιντελλιγκέντζιας προσχώρησε στην αποξηραμένη Αριστερά. Η κοινή γνώμη και ιδιαίτερα η νεολαία επηρεάζεται γιατί, όπως είναι γνωστό, η ιντελλιγκέντζια κρατά όλα τα πόστα των mass-media – δηλαδή της διαμόρφωσης της κοινής γνώμης. Θα τους βρεις παντού : στον τύπο, στο ραδιόφωνο, στην τηλεόραση, στις εκδόσεις, στα σαλόνια, στις δεξιώσεις, στα θέατρα, στις συναυλίες, στις εκθέσεις. Αλλά και στα υπουργεία και άλλες θέσεις κλειδιά.

Δεν είναι, λοιπόν, μόνο που η κοινωνία μας μπαίνει πια και αυτή οριστικά μέσα στις διαδικασίες της καταναλωτικής κοινωνίας κι έτσι η αλλοτρίωση κερδίζει έδαφος με καλπασμό. Με αποτέλεσμα να δυσκολεύεται πια ο καλλιτέχνης να βρει τον “ακέριο” άνθρωπο για να συνδιαλεχτεί μαζί του. Έρχεται να προστεθεί και η ήδη αλλοτριωμένη μερίδα της ελληνικής Αριστεράς, που αποξηραίνει την πνευματική και καλλιτεχνική ατμόσφαιρα της χώρας.

Είδαμε ποιοί είναι όλοι αυτοί; Τη στιγμή που η νεολαία μας οδηγείται να μπει μέσα στο ΣΦΑΓΕΙΟ – ΜΗΧΑΝΗ, τί μας υπόσχονται; Καλύτερη διαχείριση! Το δικό μας ΣΦΑΓΕΙΟ – ΜΗΧΑΝΗ θα λειτουργήσει με βάση την ισοτιμία και τα δικαιώματα των σφαγιαζομένων – εργαζομένων, μας λένε. Είναι οι μελλοντικοί κύριοι υπουργοί, γενικοί διευθυντές, αστυνομικοί διοικητές μας. Εν ονόματι του λαού και της “επανάστασης”, βεβαίως. Να γιατί τρέμουν την κουλτούρα. Γιατί “τίποτα δεν ανησυχεί τον μηχανισμό (κάθε μηχανισμό...) περισσότερο από τη μεταμόρφωση του “απλού” ανθρώπου σε άνθρωπο, που οι γνώσεις, η μόρφωση, οι πιο εκλεπτυσμένες ανάγκες και η απαιτητικότερη διάνοιά του τον έκαναν πιο δύσκολο, πιο διαρθρωμένο και του ανάπτυξαν το πνεύμα της κριτικής”.

Συμπληγάδες

Ανάμεσα σ' αυτές τις συμπληγάδες ψάχνω σήμερα να ξαναβρώ το δρόμο μου. Το νήμα, ως ένα σημείο, που ένωνε το έργο μου με τις μάζες, έχει χαθεί. Ή το έχουν μπερδέψει (όσοι κι όποιοι θέλουν να το μπερδέψουν). Με τη λέξη νήμα εννοώ το κοινό δημιουργικό ταξίδι στις παρθένες περιοχές των ήχων με σταθμούς τον Επιτάφιο, Αρχιπέλαγος, Πολιτεία, Επιφάνια, Λιποτάχτες, Νεκρό Αδελφό, Όμηρο, Άξιον Εστί. Και μετά Ρωμιοσύνη, Μαουτχάουζεν, Λόρκα, Λαϊκά, Ήλιος και Χρόνος, Κατάσταση Πολιορκίας, Αρκαδίες, Τραγούδια του Αγώνα, Λιανοτράγουδα, Κάντο Χενεράλ. Και οι δύο περίοδοι οδηγούν στο χορωδιακό – ορατοριακό έργο.

Η Αισθητική

Σήμερα η αισθητική σχεδόν ταυτίζεται με τα προβλήματα που βάζουν μπροστά μας οι ραγδαίες κοινωνικές εξελίξεις. Στην Ευρώπη, η διαδικασία της αποπροσωποποίησης του ατόμου ολοκληρώθηκε. Η αλλοτρίωση γενικεύτηκε. Η μοναξιά του ανθρώπου επιβεβαιώθηκε:

“Όλα έχουν κωδικοποιηθεί

ταξινομηθεί

αποδελτιωθεί”.

(Αναγνωστάκης)

Το ίδιο αρχίζει να γίνεται και στη χώρα μας. Γι' αυτό το λόγο προσωπικά εγκαταλείπω και πάλι τις μεγάλες φόρμες – τα ορατόρια – και ξαναγυρίζω στο απλό τραγούδι. Μια τρίτη περίοδος αρχίζει για μένα.

Τρίτη περίοδος

Επιδιώκω ξανά την απλή, ζεστή, άμεση επαφή. Με όσους και όποιους. Όπως χρειάζομαι αυτή τη θερμή, την εγκάρδια, την ανεπιφύλακτη επαφή για να οικοδομήσω ξανά ένα καινούργιο έργο, που ίσως και αυτό να καταλήξει σε μια σύνθετη φόρμα, όπως το Άξιον Εστί ή το Κάντο. Όμως γι' αυτή την τελευταία χρειάζεται διαφορετικό επίπεδο σχέσης και επαφής σε σχέση με κείνο που υπάρχει σήμερα ανάμεσα σε μένα και τους φίλους μου. Οι τελευταίοι μονομιάς μούδιασαν... θύματα της ιδεολογικής τρομοκρατίας πέρασαν στην άμυνα. Υπάρχουν. Αγαπούν. Προσδοκούν. Ελπίζουν.

Η μεγάλη περιπέτεια

Τώρα, διαβάζοντας τη μεγάλη περιπέτεια, που ήταν όλοι αυτοί οι καλλιτεχνικοί αγώνες των τελευταίων δεκαπέντε χρόνων, ελπίζω με τη σειρά μου να πειστούν ότι η θέση τους μέσα στη διαδικασία της δημιουργίας και εξέλιξης του καλλιτεχνικού έργου, τουλάχιστον του δικού μου, είναι καθοριστική. Γι' αυτό το λόγο άφησα και πάλι – προσωρινά – τα υψηλά πετάγματα του Κάντο για να γυρίσω με τις Μπαλάντες στο απλό, φιλικό, προσωπικό. Θα 'μαστε λίγο και πάλι στην αρχή, όμως περισσότερο βέβαιοι από κάθε άλλη φορά ότι βρισκόμαστε μέσα στο μοναδικό δρόμο που μας οδηγεί από το ΕΓΩ στο ΕΜΕΙΣ. Αυτός ο δρόμος, ο δρόμος της μαχόμενης κουλτούρας, είναι ο πιο σκληρός και επικίνδυνος για τους τυράννους. Ας μην ξεχνούν ποτέ οι άσπονδοι φίλοι μας τη στάση της δικτατορίας απέναντι στα έργα της μαχόμενης κουλτούρας. Ας μην ξεχνούν το ΕΔΩ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ, δηλαδή την απάντηση της νεολαίας στην απαγόρευση του εχθρού.

Η μοναδική Επανάσταση

Είναι ο δρόμος της μοναδικής επανάστασης, γιατί κάθε άλλη επανάσταση, όπως είδαμε, δεν δίνει απάντηση στο βασικό πρόβλημα που βάζει αυτή τη στιγμή η εποχή μπροστά στο σύγχρονο άνθρωπο:

το πως δηλαδή θα ξανακερδίσει το χαμένο του εαυτό.

Και ας τελειώσουμε αυτόν τον κύκλο των συλλογισμών με το τραγούδι που σημαδεύει μια καινούργια αρχή μέσα σ' αυτό το ταξίδι δίχως τέλος, που είναι η ΤΕΧΝΗ.

“Όταν μιαν άνοιξη χαμογελάσει/θα ντυθείς μια καινούργια φορεσιά/
και θα `ρθεις να σφίξεις τα χέρια μου/παλιέ μου φίλε./ Ίσως κανείς δε σε προσμένει να γυρίσεις/μα εγώ νιώθω τους χτύπους της καρδιάς σου/
κι ένα άνθος φυτρωμένο στην ώριμη, πικραμένη σου μνήμη. Κάποιο τρένο, τη νύχτα, σφυρίζοντας/ή ένα πλοίο, μακρινό κι απροσδόκητο/
θα σε φέρει μαζί με τη νιότη μας/και τα όνειρά μας”.

Πλησιάζει η μέρα, όπου “τα όνειρα θα λάβουν εκδίκηση”, όπως λέει ο άλλος ποιητής.