Mikis Theodorakis: Ένα μήνα πλάι στον Fidel Castro

Μίκης Θεοδωράκης - 85 ΧΡΟΝΙΑ

ΆΞΙΟΣ ΕΣΤΙ - ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ ΣΤΗ ΧΡΕΟΚΟΠΙΑ, σελ 796 έως 806

Τη δεκαετία του '80 εγκαταστάθηκα πάλι στο Παρίσι και για ένα αρκετά μεγάλο διάστημα, μετά την εκλογή μου ως βουλευτή, πηγαινοερχόμουν στην Ελλάδα. Στο Παρίσι το πρώτο πράγμα που έκανα ήταν να ολοκληρώσω το Canto General. Είχα γράψει τη βασική μουσική σε δώδεκα μεγάλα ποιήματα του Νερούντα, εκ των οποίων είχα εμφανίσει τα έξι πρώτα με τη λαϊκή μου ορχήστρα και μετά με την διευρυμένη ορχήστρα, με τη χορωδία και τα δεκαπέντε όργανα. Έμεναν λοιπόν άλλα έξι ποιήματα, τα οποία έπρεπε να ενορχηστρώσω. Έτσι τα ολοκλήρωσα στο Παρίσι. Πρόσθεσα επίσης το Ρέκβιεμ, για το θάνατο του Νερούντα.

Του οποίου τους στίχους γράψατε ο ίδιος...

Ναι, ένιωθα την ανάγκη να κάνω ένα αφιέρωμα στον Νερούντα, να τιμήσω τη μνήμη του. Συμπτωματικά, το τέλος της σύνθεσης αυτού του έργου συνέπεσε με το “άνοιγμα της αγοράς”, ας το πούμε έτσι, στην Ανατολική Γερμανία, στην οποία ως τότε ήμουν απαγορευμένος, αλλά ως βουλευτής πλέον του ΚΚΕ έγινα δεκτός με ανοιχτές αγκάλες.

Έτσι όταν πήγα στο Βερολίνο, ολόκληρο το Canto General, δηλαδή δεκατρία μέρη, το εξετέλεσε η μεικτή χορωδία της ραδιοφωνίας της DDR, της Ανατολικής Γερμανίας, με μια ορχήστρα δεκαπέντε οργάνων. Αποφασίστηκε να δοθεί πανηγυρική συναυλία στο Παλάς Ντε Ρεπουμπλίκ, ένα κόσμημα της Ανατολικής Γερμανίας, ένα κέντρο πολιτισμού τεράστιο, που διαθέτει αίθουσες συναυλιών, κινηματογράφους, εστιατόρια, καφετέριες και αίθουσες εκθέσεων ζωγραφικής. Αυτό το πολιτιστικό μνημείο ο Κολ θέλησε να το γκρεμίσει, επειδή υποτίθεται ότι έχουν ανιχνευθεί ίχνη αμιάντου... Ψέμματα είναι αυτά, κατά τη γνώμη μου. Το έχουν τώρα καλύψει με ένα πανί και έχει γίνει δημοψήφισμα στη Γερμανία για την τύχη του: οι Γερμανοί επιθυμούν να διατηρηθεί αυτό το καταπληκτικό μνημείο.

Ίσως ο Κολ ήθελε να μην υπάρχει τίποτα πια από αυτή τη χώρα.

Ακριβώς. Ήθελε να μην μείνει τίποτα θετικό από την Ανατολική Γερμανία. Σ' αυτό το κτίριο υπήρχε μια αίθουσα των έξι χιλιάδων θέσεων, στην οποία με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας – πατούσες ένα κουμπί απλώς – άλλαζε ο αριθμός τους. Η αίθουσα μπορούσε να διαμορφωθεί ώστε να χωρέσει από εκατό μέχρι έξι χιλιάδες θέσεις, και αυτές οι αλλαγές γίνονταν ηλεκτρονικώς, με πλήκτρα...

Σ' αυτή την υπέροχη αίθουσα με το καταπληκτικό ντεκόρ, με τραγουδιστές τη Φαραντούρη και ένα Γερμανό βαρύτονο, διηύθηνα για πρώτη φορά ολόκληρο το Canto General. Το οποίο τότε ηχογραφήθηκε και γυρίστηκε επίσης ένα θαυμάσιο βίντεο.

Υπάρχει αυτός ο δίσκος;

Βεβαίως.

Γιατί δίσκο γερμανικής παραγωγής με το Canto General ξέρω του Μονάχου και του Δυτικού Βερολίνου με τον Καρυτινό.

Υπάρχουν πολλοί. Την εποχή εκείνη μάλιστα θυμάμαι ότι σε ένα μουσικό περιοδικό γινόταν μια σύγκριση είκοσι περίπου δίσκων του Canto General, με βαθμολογία, και σε αυτόν τον δίσκο που σου είπα έβαζαν άριστα, διότι είχε την καλύτερη χορωδία. Την ίδια χορωδία χρησιμοποιεί και ο Καρυτινός στη δική του βερσιόν, που έγινε αργότερα.

Είναι η ίδια χορωδία που έχετε στη Λειτουργία Νο 2;

Όχι, εκεί ακούγεται η παιδική χορωδία της Δρέσδης. Υπάρχει στην Ελλάδα και η Λειτουργία Νο 2 που ηχογραφήθηκε με την εκκλησιαστική χορωδία του Αγίου Θωμά της Στοκχόλμης.

Το Canto General στη συνέχεια δόθηκε στην Κούβα. Εκεί ενώθηκαν τέσσερις χορωδίες της πόλης της Αβάνας και άλλων πόλεων. Με κάλεσαν να πάω να το διευθύνω και παράλληλα να κάνω λαϊκές συναυλίες.

Το '81-'82, λοιπόν, πήρα τη λαϊκή μου ορχήστρα, τη Φαραντούρη, τον Πανδή και τον Νταλάρα, και πήγα στην Κούβα ως βουλευτής πλέον του ΚΚΕ, αποκαταστημένος πια. Μάλιστα θυμάμαι ότι ο Κάστρο, όταν συναντηθήκαμε, μου είπε: “Δεν είχαμε δίκιο ούτε εγώ ούτε εσύ. Κακώς χτυπήσαμε τη Σοβιετική Ένωση. Η Σοβιετική Ένωση αυτή τη στιγμή μας στηρίζει. Είναι τέτοια η αδερφική βοήθειά της, είναι τόσα τα πετρελαιοφόρα που έρχονται στην Κούβα το ένα πίσω από το άλλο, ώστε μπορείς να πας περπατώντας από εδώ στη Σοβιετική Ένωση”. Πράγματι, η Κούβα δεν είχε καθόλου πετρέλαιο και τους προμήθευε αποκλειστικά η Σοβιετική Ένωση. Ο Κάστρο μου μιλούσε με πάρα πολύ θερμά λόγια για την υποστήριξη των Σοβιετικών προς τη χώρα του.

Στην Κούβα παρουσίασα το Canto General, όπως είπα, με κουβανέζικες χορωδίες, στην Αβάνα και σε άλλες πόλεις, ενώ παράλληλα δίναμε και τη λαϊκή συναυλία. Ήταν πολύ σημαντικό το γεγονός ότι ήμουν προσωπικός προσκεκλημένος του Κάστρο. Ήταν συνέχεια μαζί μου, ζήσαμε μαζί με τον Κάστρο περίπου ένα μήνα. Τον είχα δει και άλλες φορές, τούτη τη φορά όμως ήμασταν αχώριστοι. Μου παραχώρησαν ένα σπίτι έξω από την Αβάνα, αυτά τα σπίτια τα λένε “protocol”, είναι να σπίτια που στην επανάσταση τα είχαν επιτάξει για τα ξυπόλητα παιδιά, τα οποία τώρα τα διέθεταν για τους ξένους. Έμενε όλοι η οικογένειά μου εκεί, όπως επίσης και η τότε γραμματέας μου. Στο σπίτι αυτό η ατμόσφαιρα ήταν πολύ προσωπική και ζεστή και υπήρχε η δυνατότητα να δεξιωθώ εκεί αρκετό κόσμο.

Έτσι, στα γενέθλιά μου, στις 29 Ιουλίου, μου έκαναν έκπληξη οργανώνοντας ένα μεγάλο πάρτι. Το σπίτι αυτό είχε ένα μεγάλο κήπο γεμάτο τροπικά φυτά και εκεί ήρθε ο Κάστρο με ορισμένους άλλους ηγέτες και καθίσαμε μέχρι το πρωί. Ήταν μαζί μας μάλιστα ο Ζαν Λουί Τρεντινιάν, ο μεγάλος ηθοποιός. Η γυναίκα του ήταν σκηνοθέτιδα και την ίδια περίοδο είχε ξεκινήσει τη σειρά video-livres, δηλαδή βιβλία-βίντεο, κι έκανε μια βιντεοταινία για μένα. Έτσι μ' ακολουθούσε όπου πήγαινα.

Την ημέρα των γενεθλίων μου δόθηκε η τελευταία μεγάλη συναυλία στην Αβάνα. Αποφασίσαμε να την κάνουμε σε κλειστή πλατεία, ισπανικής αρχιτεκτονικής, με καμάρες γύρω γύρω, μπροστά στον καθεδρικό ναό, ο οποίος είχε κλείσει από την εποχή της επανάστασης και δεν είχε ξανανοίξει από τότε. Εκεί μπροστά είχαν στήσει την εξέδρα όπου θα ανέβαιναν οι μουσικοί και οι χορωδοί.

Εγώ στο μεταξύ είχα γνωριστεί με το δήμαρχο της Αβάνας, ο οποίος ήταν συγχρόνως διευθυντής της αρχαιολογικής υπηρεσίας και υπεύθυνος για τη συντήρηση των μνημείων. Είχαμε γίνει φίλοι, καθώς λοιπόν κάναμε πρόβα εκείνη την ημέρα μπροστά στην εκκλησία, του είπα:

“Θέλω να μου κάνεις μια χάρη αύριο στη συναυλία: να ανοίξεις την πόρτα της εκκλησίας και να ανάψεις τους πολυελαίους”.

Πραγματικά, από τη θέση όπου διηύθυνα έβλεπα μπροστά μου την τεράστια πόρτα του καθεδρικού ναού.

“Μα θα με βάλουν φυλακή αν το κάνω!Αυτό δεν έχει ξαναγίνει ποτέ”, μου είπε ο δήμαρχος.

“Θα σε καλύψω εγώ”, του υποσχέθηκα, “αλλά μην πεις σε κανέναν τίποτα. Θα το κάνουμε έκπληξη”.

Βασίστηκε στη σχέση μου με τον Κάστρο ο δήμαρχος και δήλωσε: “Θα το κάνω”. “Και κάτι άλλο”, του είπα: “Όταν στο τέλος πια σηκώσω τα χέρια μου και τα κάνω γροθιές, να χτυπήσουν οι καμπάνες”.

“Αυτό είναι αδύνατον”, αντέδρασε. “Αν το κάνω, θα νομίσουν ότι γίνεται αντεπανάσταση”.

“Θα το κάνεις και αυτό, το παίρνω επάνω μου”, του είπα.

Την άλλη μέρα ήταν εκεί όλη η ηγεσία, υπήρχε φυσικά πολλή φρουρά και βέβαια πλήθος κόσμου. Μπροστά μπροστά ο Κάστρο. Με το πρώτο κομμάτι, ανοίγει η πόρτα και κάνουν όλοι με θαυμασμό “Ααα!!!”. Μετά ανάβουν οι πολυέλαιοι, ξανά ένα ηχηρό “Ααα!!!”. Στρεφόμουν να δω τι γίνεται στο κοινό, κοίταζα τον Κάστρο... ησυχία.

Όταν όμως στα τελευταία ακόρντα άρχισαν να χτυπάνε οι καμπάνες... σηκώθηκε επάνω ο Κάστρο και σηκώθηκαν όλοι μαζί του. Έχω σε βίντεο τη στιγμή που σπεύδω, τον αγκαλιάζω, τον φιλάω και του λέω: “Ησύχασε, δε συμβαίνει τίποτα, εγώ το έκανα”. Ήταν έτοιμος να τραβήξει το πιστόλι του!

Ο κόσμος ενθουσιάστηκε, υποθέτω.

Δεν είμαι σίγουρος, μάλλον φοβήθηκαν, γιατί θα απόρησαν, θα αναρωτήθηκαν τι ήταν αυτές οι κωδωνοκρουσίες... Ο κόσμος χειροκροτούσε στο τέλος, αλλά δεν ξέρω αν το έκανε για το τραγούδι, για τις καμπάνες, για τον Κάστρο... ίσως για όλα μαζί.

Μετά τη συναυλία ήμαστε καλεσμένοι σε μια δεξίωση σε μια αίθουσα εκεί κοντά, προκειμένου να πάμε κατόπιν στο σπίτι μου. Εκεί θυμάμαι ότι μου έλεγε γελώντας ο Κάστρο: “Τι μου κάνατε!Αλλά πάλι καλά. Μπορεί να πιστεύουν ορισμένα στρατεύματα εδώ ότι έγινε αντεπανάσταση”.

Εκείνη τη στιγμή ήρθε η σύζυγος του Τρεντινιάν. Τη σύστησα και τον ρώτησα αν ήθελε να τον βιντεοσκοπήσει. Ήταν πολύ δύσκολο να φιλμάρεις τον Κάστρο. Δέχτηκε όμως και χάρηκε πολύ η Τρεντινιάν.

Όταν φύγαμε από εκείνη τη δεξίωση, μπήκε μπροστά το αυτοκίνητο του Κάστρο και από πίσω ακολουθούσαμε εμείς. Θυμάμαι συγκεκριμένα πως όταν βγαίναμε από την Αβάνα και περνούσαμε κάτω από μια διάβαση πλησίασε πολύ το αυτοκίνητό μας το αυτοκίνητο του Κάστρο και αμέσως ο δικός μας οδηγός φρέναρε.

“Γιατί φρενάρατε;” ρώτησα.

“Θα μας πυροβολήσουν αυτοί αν πλησιάσουμε περισσότερο από ογδόντα μέτρα”, μου εξήγησε. Έτσι, πήγαμε πιο αργά. Έφτασε πρώτος ο Κάστρο στο σπίτι, εγώ μετά και ακολούθησαν οι υπόλοιποι.

“Αυτός ο τύπος μου κολλάει”, μου έλεγε ο Κάστρο αναφερόμενος στο φίλο μου το δήμαρχο, “διότι, βλέπεις, είναι πολύ άτακτος. Τώρα μου σύστησε την τρίτη του γυναίκα. Ξέρεις, εγώ τους δίνω την άδεια να παντρευτούν ή όχι. Κι αυτός παντρεύεται για τρίτη φορά. Τι του βρίσκουν οι γυναίκες;”

Θυμάμαι και άλλοτε τον Κάστρο να κοροϊδεύει τις γυναίκες, μιλούσε ειρωνικά, γιατί όλοι οι Κουβανοί είναι... “Λατίνοι”, όπως και οι Έλληνες.

Είναι γυναικάς δηλαδή ο Κάστρο;

Βέβαια, είναι πολύ γυναικάς, αλλά εγώ δεν το κατάλαβα τότε. Όπου και να τον έβλεπα ήταν πάντα ντυμένος στρατιωτικά, περιστοιχισμένος από ολόκληρο επιτελείο. Ο γιατρός του ήταν πάντα στα δέκα μέτρα με το βαλιτσάκι, καθώς και ο φρουρός του, ένας ψηλός νέγρος, ο οποίος δεν άφηνε καθόλου να πλησιάσεις. Εμείς οι Έλληνες είμαστε και διαχυτικοί, έτσι, όταν τον έπιανα στον ώμο, μου έκανε πέρα το χέρι.

Ο φρουρός το έκανε αυτό;

Ναι, ο φρουρός, ο οποίος ήταν συνέχεια πίσω του. Υπήρχε κι ένας άλλος, ο ποίος κατέγραφε σε κασέτες ό,τι έλεγε ο Κάστρο. Αργότερα έμαθα ότι ήταν απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής ό,τι πει ο Κάστρο να μείνει γραμμένο στην Ιστορία – έτσι αυτός μαγνητοφωνούσε αμέτρητες κασέτες κάθε μέρα. Υπήρχε επίσης ένας φωτογράφος, που τραβούσε φωτογραφίες κάθε πέντε λεπτά, και τέλος ο πιο σημαντικός: αυτός που κουβαλούσε το βαλιτσάκι με το κόκκινο τηλέφωνο – γιατί ο Κάστρο περίμενε πάντοτε από στιγμή σε στιγμή κάποια απόβαση. Αυτοί ήταν το επιτελείο του και τον ακολουθούσαν όπου κι αν πήγαινε. Που να χωρέσει λοιπόν γυναίκα;

Την ώρα λοιπόν που έκανε πλάκα με τους άλλους άντρες, έτυχε να είναι μια κοπέλα παρούσα, που τους άκουσε, θύμωσε και είπε στον Κάστρο:

“Δεν επιτρέπεται μπροστά μου να λέγονται τέτοια πράγματα για τις γυναίκες”.

“Και ποια είσαι εσύ;” τη ρώτησε ο Κάστρο.

“Εγώ είμαι η ταμίας του θεάτρου”, του απάντησε.

Εγώ την ήξερα. Στο θέατρο αυτό είχαμε κάνει πολλές συναυλίες και είχαμε γνωριστεί.

“Και τι κάναμε;” απόρησε ο Κάστρο.

“Ρωτάτε εμένα που έχω ένα παιδί μόνη μου, χωρίς άντρα, πως τα βγάζω πέρα; Εγώ παίρνω τόσα το μήνα και για να αγοράσω ένα ζευγάρι παπούτσια θέλω ακριβώς το μισό μισθό ενός μηνός. Με ρωτάς εσύ πως ζω;” του απάντησε.

“Μα εγώ ξέρω ότι τα παπούτσια κάνουν τόσο”, είπε ο Κάστρο.

“Αυτά είναι χάρτινα. Σε κοροϊδεύουν. Τα καλά παπούτσια κάνουν τόσο”, συνέχισε εκείνη.

“Με συγχωρείς πάρα πολύ, δεν ήθελα να σε θίξω”, άρχισε ο Κάστρο.

“Όχι”, επέμεινε αυτή, “δεν επιτρέπεται να μιλάς με αυτό τον τρόπο για τις γυναίκες”.

“Συγνώμη, συγνώμη”, της έλεγε συνέχεια, “δεν ήθελα να προσβάλω τις γυναίκες”. Και την πήρε αγκαζέ και χάθηκαν στον κήπο καθώς προσπαθούσε να της δώσει εξηγήσεις...

Ένα άλλο βράδυ πάλι, με ξύπνησε περίπου στις έξι το πρωί το τηλέφωνο. Το σήκωσα και ήταν ο ίδιος ο Κάστρο: “Έρχομαι στο σπίτι”, μου είπε. “Να φωνάξω τον διερμηνέα”, σκέφτηκα, γιατί καταλάβαινα πολύ λίγα κουβανέζικα, όμως ώσπου να έρθει ο διερμηνέας, ο Κάστρο ήταν ήδη στο σπίτι μου.

Σηκώθηκα, βγήκαμε έξω και μου έλεγε διάφορα, από τα οποία εγώ ξεχώριζα το “una vaca”, αλλά κατά τα άλλα δεν καταλάβαινα τίποτα. Φτάνει λοιπόν ο διερμηνέας και μου εξηγεί ότι ο Κάστρο ονειρεύτηκε τη vaca, την αγελάδα του, και ήρθε να με δει γιατί είδε στον ύπνο του ότι η αγελάδα του έφυγε και πήγε στον ουρανό κι έσκασε. Είχε μεγάλη αγωνία!

“Ποια είναι αυτή η αγελάδα;” ρώτησα.

“Η vaca είναι όλη μας η ελπίδα για την αναπαραγωγή”, εξήγησε ο Κάστρο. “Έχουμε μια καταπληκτική vaca, η οποία παράγει πάνω από εκατό κιλά την ημέρα γάλα, ρεκόρ. Δε διαβάζεις εφημερίδα;”

Πράγματι, κάθε μέρα ο Τύπος είχε τη φωτογραφία της αγελάδας και έλεγε πόσο γάλα έκανε. Ο Κάστρο περίμενε με την αγελάδα αυτή και με τους... απογόνους της να μπορέσει να θρέψει την Κούβα. Έδινε πολύ σημασία στη vaca, ήταν... ερωτευμένος με την αγελάδα του. Όταν πέθανε την ταρίχευσαν. Είναι σήμερα στο μουσείο η vaca του Κάστρο.

Άλλοτε, πάλι, μου τηλεφώνησε και με ρώτησε τι θα έκανα το Σαββατοκύριακο. “Τι να κάνω;” του είπα. “Τίποτα”. Πράγματι δεν είχα τίποτα να κάνω, δεν είχα συναυλία.

“Δεν έρχεσαι μαζί μου που έχω να εγκαινιάσω εργοστάσια και μπανγκαλόους;” μου πρότεινε.

“Θα έρθω”, είπα.

Μου έστειλε λοιπόν το Σάββατο το πρωί ένα μαύρο συνταγματάρχη. Μπήκαμε με τη Μυρτώ στο αυτοκίνητο και εκείνος μου πρόσφερε το πρώτο Cohiba – τότε τα Cohiba τα κάπνιζαν μόνο οι εκλεκτοί.

Πήγαμε σε ένα στρατιωτικό αεροδρόμιο κι εκεί γνώρισα και τον υπουργό Στρατιωτικών των Σαντινίστας, τον Ορτέγκα, αδερφό του Ντανιέλ Ορτέγκα. Μπήκαμε στο αεροπλάνο ο Κάστρο, ο Ορτέγκα, η Μυρτώ, εγώ και ένας οικονομικός σύμβουλος, γιατί ο Κάστρο στη μεγάλη ομιλία του θα έκανε και έναν οικονομικό απολογισμό. Καθίσαμε στο σαλόνι του αεροπλάνου και σε λίγο μας είπε ο Κάστρο: “Πρέπει να καθίσω πλάι σ' αυτόν εκεί πέρα. Θα ήθελα να μείνω μαζί σας, αλλά τι να κάνω; Είμαι και πρωθυπουργός και πρέπει να μιλήσω για τα οικονομικά”. Έτσι ο Κάστρο μας άφησε και μιλούσε με τον οικονομικό του σύμβουλο.

Αφού προσγειωθήκαμε, πήγαμε σε ένα μεγάλο τουριστικό συγκρότημα με μπανγκαλόους, που θα εγκαινίαζε την άλλη μέρα ο Κάστρο. Θα εγκαινίαζε επίσης ένα βουλγάρικο εργοστάσιο που έφτιαχνε μπουκάλια εμφιαλώσεως, όπως επίσης και ένα εργοστάσιο επεξεργασίας ζαχαροκάλαμων.

Εκεί που πήγαμε λοιπόν, επειδή δεν υπήρχε καμιά άλλη γυναίκα παρά μόνο η Μυρτώ, μας είπε σαν καλός ιππότης, πιάνοντας τη γυναίκα μου αγκαζέ: “ Θα σας συνοδεύσω στο μπανγκαλόου, να δείτε αν είναι καλό. Με διαβεβαίωσαν ότι είναι καλό, αλλά καλύτερα να πάμε μαζί”. Περπατούσαμε αρκετή ώρα οι τρεις μας. Μπήκε μέσα στην καμπάνα, άναψε τα φώτα, είδε ότι πληρούσε τις προϋποθέσεις που ήθελε και μας άφησε.

Μετά από δυο τρεις ώρες, ήρθε πάλι ο ίδιος και μας πήρε για να φύγουμε. Καθώς περνούσαμε σ' εκείνο το χώρο είδαμε κάποιον ασπρομάλλη, που φορούσε σορτσάκι και άπλωνε τη μπουγάδα του.

“Αυτός είναι τελείως τρελός”, μας είπε.

“Ποιός είναι;” ρώτησα.

“Είναι ένας Αμερικανός νομπελίστας που ήρθε εδώ για να μελετήσει τις συνέπειες του σαμποτάζ που μας κάνουν οι Αμερικανοί”.

Θα πρέπει στο σημείο αυτό να εξηγήσω ότι οι Αμερικανοί κάθε χρόνο – όταν ο άνεμος έπνεε προς την Κούβα – έστελναν με τον άνεμο διάφορες μολυσματικές ασθένειες, έκαναν ένα είδος βιολογικού πολέμου δηλαδή. Στην αρχή έστειλαν μικρόβια για να καταστρέψουν το ζαχαροκάλαμο, μετά άλλα μικρόβια για να ψοφήσουν τα γουρούνια... Τον καιρό που ήμασταν εμείς εκεί, είχαν στείλει μικρόβια που προκαλούσαν το δάγκειο πυρετό. Ο δάγκειος πυρετός ήταν μια ασθένεια που είχε ξεσπάσει την περίοδο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, η οποία είχε εκλείψει πλέον, σύμφωνα με τις διεθνείς οργανώσεις υγείας. Οι Κουβανοί, λοιπόν, δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι ο εφιάλτης του δάγκειου πυρετού είχε επιστρέψει – ως “δώρο” από τους Αμερικανούς – για να καταστρέψει την Κούβα. Έως ότου τον ανακαλύψουν οι Σοβιετικοί είχαν περάσει μήνες και είχαν πεθάνει εκατοντάδες άνθρωποι, γιατί το κουνούπι που μεταδίδει το δάγκειο πυρετό πηγαίνει στα καθαρά νερά κι όχι στα έλη. Έτσι, όπου υπήρχε καθαρό νερό, έβλεπες τα κουνούπια που είχαν στείλει οι Αμερικανοί. Τους έκαναν τέτοιο πόλεμο. Τον πρώτο χρόνο είχε καταστραφεί η φυτεία του ζαχαροκάλαμου, μετά καταστράφηκαν τα καπνά, έπειτα τα γουρούνια... Αυτός ο Αμερικανός ο οποίος είχε πάει στην Κούβα για να μελετήσει τις επιπτώσεις του σαμποτάζ των Αμερικανών ήταν φίλος του Κάστρο.

Ξέρετε ότι ο Κάστρο ξεκίνησε την καριέρα του ως δικηγόρος στη Νέα Υόρκη;

Δεν απορώ.

Υπάρχουν και φωτογραφίες του μάλιστα, που είναι στο Μανχάταν με το κοστουμάκι του, νέος δικηγόρος, πανύψηλος και γοητευτικός, δηλαδή γιάπης της εποχής. Φαίνεται όμως ότι πολύ γρήγορα διαπίστωσε πως δεν του άρεσαν αυτά που έβλεπε εκεί πέρα.

Απ' ότι ξέρω , όταν τελείωσε η επανάσταση εναντίον του Μπατίστα, του οποίου το καθεστώς ήταν βαθύτατα διεφθαρμένο, ο Κάστρο πίστευε ότι οι προοδευτικοί Αμερικανοί θα έπαιρναν θέση εναντίον του Μπατίστα, διότι ο Μπατίστα είχε κάνει την Αβάνα ένα απέραντο πορνείο – εξήντα χιλιάδες πόρνες υπήρχαν τότε, που ο Κάστρο είχε την εξυπνάδα να τις διώξει: τις έβαλε σε βαπόρια και τις έστειλε δώρο στο Μαϊάμι. Τους πλούσιους επίσης τους άφησε και έφυγαν από την Κούβα. Έτσι, τα “αριστοκρατικά τζάκια” έφυγαν εθελοντικά. Πίστευε λοιπόν αφελώς ότι οι Αμερικανοί θα ήταν υπέρ της επανάστασης. Οπότε πήρε το αεροπλάνο και πήγε στην Ουάσινγκτον, για να τους πει “Ορίστε, έβγαλα από την Κούβα μία μάστιγα, μια διεφθαρμένη κυβέρνηση, και είμαι και δημοκράτης”. Ε, λοιπόν, ο Ντάλας τον είχε και περίμενε στο παγκάκι δεν ξέρω πόσες μέρες.

Θα διαμορφωνόταν αλλιώς η παγκόσμια Ιστορία άμα δε γινόταν έτσι...

Το ίδιο έκανε ο Ντάλας και με τον Νάσερ, ο οποίος δεν ήταν κομμουνιστής. Στρατιωτικός ήταν και όταν έγινε η επανάσταση εναντίον του Φαρούκ, μιας επίσης διεφθαρμένης κλίκας, στράφηκε στην Αμερική. Παράγουν, όπως ξέρεις, βαμβάκι στην Αίγυπτο και ήθελαν να το πουλήσουν στην Αμερική, αλλά οι ΗΠΑ δεν το αγόρασαν. Ο κύριος Ντάλας ήταν μεγάλο μυαλό και έστρεψε – το λένε όλοι – και τον Νάσερ και τον Κάστρο εναντίον τους.

Και παραλίγο να οδηγηθούμε σε παγκόσμιο πόλεμο!

Όταν πήγα στην Κούβα το '62, διδάσκονταν τα πρώτα απλά μαθήματα του μαρξισμού – σχεδόν δεν ήξεραν εκεί τι θα πει Μαρξ. Φαντάζεσαι τώρα τον Κάστρο να είναι αρχηγός της επανάστασης, να έχει πετύχει η επανάστασή του, και ο πρώην γραμματέας του ΚΚ Κούβας να του κάνει μαθήματα μαρξισμού; Έτσι ασπάστηκαν το μαρξισμό στην Κούβα και έγινε φανατικός ο άνθρωπος. Ο Κάστρο ήταν ένας φιλελεύθερος αστός, αλλά η βλακεία των Αμερικανών τον έσπρωξε να γίνει αυτός που ξέρουμε όλοι σήμερα.

Ήταν το πνεύμα του μακαρθισμού, που ζούσε ακόμη;

Ναι, ήταν ο ΜακΚάρθι τότε, αλλά και ο Ντάλας, ο οποίος κατά γενική ομολογία...

... έστειλε τον Κάστρο στην αγκαλιά της Σοβιετικής Ένωσης.

Ναι, ήταν φανατισμένος. Για να επιστρέψω στη διήγησή μου, παρότι ο Κάστρο με είχε τόσο εμφανώς στο πλευρό του τότε και όλη η Κούβα το ήξερε, το έγραφαν οι εφημερίδες, ακουγόταν στα ραδιόφωνα, όλος ο κομματικός κρατικός μηχανισμός με αγνοούσε πανηγυρικά. Μόνο ο υπουργός Πολιτισμού με είχε πλησιάσει. Αυτός ήταν ένας πολύ φιλελεύθερος άνθρωπος και είχαμε αναπτύξει προσωπική φιλία, γιατί τα παιδιά μας, η Μαργαρίτα και ο Γιώργος, έπαιζαν με τα παιδιά του και πηγαίναμε και εκδρομές μαζί. Όλοι οι άλλοι με αγνοούσαν. Εγώ είχα μεν γίνει βουλευτής του ΚΚΕ, αλλά το παρελθόν μου ήταν αμαρτωλό, όπως έλεγε κι ο Καραμανλής. Το αμαρτωλό μου παρελθόν γι' αυτούς ήταν άλλο βέβαια, ήταν το αντίθετο: ότι κάποτε μίλησα εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης κι του γραφειοκρατικού δογματισμού...

Είπατε, λοιπόν, για τις σύγχρονες μοναρχίες κάποια ώρα.

Ναι, δε διαγράφονται αυτά, τα είπα. Εκείνο το βράδυ, λοιπόν, των εγκαινίων της ξενοδοχειακής μονάδας φάγαμε μαζί με τον Κάστρο. Για φαγητό μας έφεραν μια τεράστια θαλασσινή χελώνα. Ήταν απαίσιο! Ο ίδιος ο Κάστρο εγκαινίασε την πισίνα, ήταν δεινός κολυμβητής, μάλιστα μπορούσε να μένει πολλή ώρα μέσα στο νερό, σχεδόν τρία λεπτά. “Δοκίμασε κι εσύ έτσι”, έλεγε. Εγώ στα τριάντα δευτερόλεπτα πεταγόμουν επάνω. Μου έλεγε ότι έκανε ως άσκηση την παραμονή κάτω από το νερό, και ότι συνήθιζε με την εξάσκηση.

Το βράδυ λοιπόν που καθίσαμε να φάμε τη χελώνα, φορούσε ένα πράσινο πουλόβερ, ήταν βρεγμένα τα μαλλιά του και η εικόνα του μου θύμισε τον Άρη Βελουχιώτη. Όταν του το είπα, με ρώτησε με έκδηλη απορία: “Ποιος είναι αυτός;” Του διηγήθηκα τότε την ιστορία του ελληνικού κινήματος. Έμεινε κατάπληκτος, γιατί δε γνώριζε το μέγεθος των προσπαθειών και των θυσιών μας. Κάποτε με ρώτησε ξαφνικά:

“Εσύ με αποκάλεσες μονάρχη. Είμαι μονάρχης εγώ;”

Το είχε ακούσει;

Είχα πει πριν από πέντε χρόνια ότι οι χώρες του σοσιαλισμού είχαν εκφυλιστεί σε σύγχρονες μοναρχίες.

Του το είπατε έτσι;

Ναι, βέβαια. “Τι άλλο είσαι;” του είπα. “Εγώ δεν βλέπω κανέναν άλλον να αποφασίζει εδώ πέρα, εσύ αποφασίζεις. Άλλο αν εσύ αποτελείς εξαίρεση, γιατί είσαι πραγματικός επαναστάτης, είσαι δημοκράτης, συζητάς, είσαι χαρισματικός άνθρωπος. Όταν όμως φύγεις, τι θα γίνει; Ο επόμενος που θα σε διαδεχθεί θα είναι, το πιθανότερο, ένας γραφειοκράτης. Για ποιο λόγο να αποφασίζει αυτός μόνος; Γιατί εσύ είσαι μόνος”.

“Εγώ δεν αποφασίζω μόνος”, μου απάντησε.

“Μα ποιος αποφασίζει, Φιντέλ; Εσύ αποφασίζεις”, επέμεινα.

“Ίσα ίσα”, μου εξήγησε, “όταν έγινε συνέδριο του Κόμματος στην πόλη τάδε, εγώ ήμουν εναντίον τους...”

“Όλα αυτά μου φαίνονται γραφικά”, είπα.

“Μα, αν ήμουν μονάρχης, δε θα έβλεπες κάποιο άγαλμά μου; Είδες δική μου φωτογραφία πουθενά; Έχει στηθεί μόνο μία γιγαντοαφίσα που είμαι με τον Μπρέζνιεφ, και αυτό το έκανα επειδή είμαι ηγέτης, τότε που τον περιμέναμε να έρθει στο αεροδρόμιο. Έχεις δει πουθενά αλλού τίποτ' άλλο;”

Πράγματι, του Τσε Γκεβάρα είχαν φωτογραφίες παντού, όμως πουθενά δεν είδα τον Φιντέλ.

Ακόμη και τώρα;

Τουλάχιστον τότε που πήγα εγώ δεν υπήρχαν.

Δεχόταν να ακούσει αυτή την κριτική;

Βεβαίως. Θυμηθήκαμε και τα παλιά μας και αρχίσαμε σε λίγο να κάνουμε κριτική στη Σοβιετική Ένωση. Κάτι μου είπε τότε για τους Σοβιετικούς και του έδειξα επάνω, μήπως υπήρχαν μικρόφωνα.

“Ποια μικρόφωνα;” τινάχτηκε. “Άμα υπάρχουν μικρόφωνα, τότε θα είναι δικά μου”, είπε με χιούμορ και όλοι γελάσαμε.

“Μην είσαι τόσο βέβαιος”, του απάντησα.

Μέχρι το πρωί κουβεντιάζαμε και είπαμε όλα όσα είχα πει εγώ κατά καιρούς για την παράταξή μας, δηλαδή γκρινιάζαμε, για να λέμε την αλήθεια, αλλά ήμαστε μόνο οι δυο μας. Έκανα όμως ένα λάθος. Τότε με είχε παρακαλέσει πάρα πολύ να μεσολαβήσω για να γνωρίσει τον Κάστρο ο μοναδικός Έλληνας που ζούσε εκεί – λεγόταν Παύλος και είχε γίνει σχεδόν εθνικός ήρωας της Κούβας. Ήταν ηλεκτρονικός και κατάφερε να επισκευάσει τα ψυγεία-αποθήκες, τα οποία ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου για τους Κουβανούς. Μιλάμε για τεράστια ψυγεία με τόνους ψάρια που έπρεπε να τα διατηρήσουν – δεν έτρωγαν κι άλλο από ψάρια - , και τα ψυγεία τα επισκεύαζε ο Παύλος. Όταν συγκροτήθηκαν πια και λειτουργούσαν καλά, τότε τον έβαλαν υπεύθυνο για την πώληση και την αγορά μεγάλων πλοίων. Ο Παύλος λοιπόν μου είχε πει: “Το όνειρό μου, Μίκη, είναι να βρεθώ κοντά στον Κάστρο. Τόσα χρόνια είμαι εδώ στην Κούβα και δεν τον έχω δει ποτέ”. Είπα λοιπόν του Κάστρο ότι ζούσε ένας παλιός Έλληνας αγωνιστής στην Κούβα – και έτσι τον πήραμε για διερμηνέα. Ο... κοριός λοιπόν που φοβόμουν ήταν αυτός τελικά. Όταν αργότερα πήγα στην Ανατολική Γερμανία και μιλούσα με τον Άξελ, τον προσωπικό μου φίλο και μέλος του Πολιτικού Γραφείου, μου είπε: “Μα τα παραείπατε και εσείς με τον Κάστρο!”.

Είχε δώσει σε Ανατολικογερμανούς τη συνομιλία σας ο Παύλος;

Ακριβώς. Και ο Κάστρο μιλούσε χωρίς να ξέρει ότι ο... κοριός ήταν ο Παύλος.

Δηλαδή ο Κάστρο στον κόσμο του!

Ναι. Ανάμεσα στις συζητήσεις, του έλεγα τότε τη θεωρία ότι η βάση της ζωής είναι η αρχή θέση – αντίθεση – σύνθεση. “Όταν δεν υπάρχει η αντίθεση, όπως δεν υπάρχει εδώ, που είσαι μόνος σου, που είναι η σύνθεση; Στην Ελλάδα αυτό το λέμε αποσύνθεση. Αργά ή γρήγορα αυτά τα καθεστώτα θα πέσουν, γιατί ο νόμος των αντιθέσεων είναι ο νόμος της ζωής, και εσείς τον καταργήσατε. Στα συστήματά σας υπάρχει μόνο η θέση του Κόμματος, δεν υπάρχει η αντίθεση. Την κουκουλώσατε, την καταργήσατε την αντίθεση και αυτή μια μέρα θα σας φάει”.

“Θα σου απαντήσω στο λόγο μου στο εργοστάσιο”, μου είπε, “πρόσεξε τι θα σου πω”. Πήγαμε λοιπόν στο βουλγάρικο εργοστάσιο για τα εγκαίνια.

Αφού μίλησε περίπου δύο ώρες, κατάλαβα ότι κάποια στιγμή απαντούσε σε μένα, άκουγα τις λέξεις “αντίθεση”, “θέση” - στα ισπανικά αυτά είναι ίδια με τα ελληνικά-, και με κοίταζε, γιατί μου έδινε μια φιλοσοφική απάντηση. Γενικά είχαμε κάνει διεξοδική συζήτηση για το σύστημα του γραφειοκρατικού δογματισμού, όπως το αποκάλεσα εγώ...

Μετά τα εγκαίνια του εργοστασίου καθίσαμε κάτω από μια τέντα και μας έφεραν τεράστιες κούπες με θαλασσινά. Ο Κάστρο είχε πέσει με τα μούτρα στο φαγητό του και με ρωτούσε πως μου φαινόταν εμένα. Μετά θα ακολουθούσε η μεγάλη συναυλία και η συγκέντρωση σε ένα στάδιο χιλιάδων θέσεων. Φύγαμε από τα μπανγκαλόους για να πάμε στο μέρος της συγκέντρωσης, που ήταν γύρω στα σαράντα χιλιόμετρα από εκεί. Στο τζιπ ήμαστε ο Κάστρο, η Μυρτώ, εγώ και ο σοφέρ, κανένας άλλος. Μπροστά προπορεύοταν οι φρουροί. Δεξιά, κάθε εκατό μέτρα, ήταν κι ένας στρατιώτης, σε όλη την απόσταση των σαράντα χιλιομέτρων, στρατός ολόκληρος.

Φτάσαμε στο μεγάλο στάδιο, ο κόσμος ήταν ενθουσιασμένος, και εκεί μπροστά στην είσοδο βρισκόταν σύσσωμη η Κεντρική Επιτροπή και το Πολιτικό Γραφείο. Είδαν λοιπόν τον Κάστρο να κατεβαίνει από το τζιπ και να πιάνει από το χέρι τη Μυρτώ. Η Μυρτώ μου είπε ότι ποτέ δεν είχε δει άνδρα τόσο ευγενικό, μόνο χειροφίλημα δεν της έκανε. Και μετά αντίκρισαν όλοι τους και την φάτσα μου, που με έβλεπαν σαν το διάβολο. Κατέβηκα και εγώ και μπήκαμε στο πλήθος όλοι μαζί, ο Κάστρο, η Μυρτώ και εγώ – ήταν τρομερό. Εγώ ήμουν από πίσω του. Ήταν μια απάντηση αυτή η κίνησή του σε όλα τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής. Τον εξέθεσα αρκετά, μπορώ να πω...

Πριν από ένα χρόνο, μου έστειλε μια κούτα πούρα και μου έγραφε “Μίκη, με ξέχασες”. Το έχει καδράρει η Μαργαρίτα. Λίγα χρόνια πιο πριν μου είχε μηνύσει μέσω της εδώ κουβανέζικης πρεσβείας να ξεκινήσω πάλι περιοδείες με το Canto General κατά του αποκλεισμού της Χιλής, αλλά δεν έχω πια κουράγιο να πάω στην Κούβα, είναι πολύ μακριά και το κλίμα της χώρας πάρα πολύ βαρύ.

Πάντως είναι η τελευταία σοσιαλιστική χώρα που απόμεινε και θα το μετανιώσετε αν δεν πάτε, γιατί θα γίνει καπιταλιστική και αυτή και δε θα προλάβετε να τη δείτε στα τελευταία... σοσιαλιστικά της.

Εδώ όλοι κάνουν ένα λάθος: στην Κούβα δεν είναι το σύστημα διαφορετικό, είναι οι άνθρωποι διαφορετικοί. Ο Φιντέλ έχει την συντριπτική πλειοψηφία του λαού μαζί του, τον λατρεύουν, έχει με το μέρος του τουλάχιστον το 80%.

Μα έτσι έχει δημιουργηθεί στη Φλόριντα αυτή η τεράστια κουβανέζικη αποικία.

Ναι, που είναι όλοι αυτοί οι διαφωνούντες και οι του κοινού ποινικού δικαίου. “Τι να τους κάνω;” μου έλεγε.

Θυμάστε πριν από λίγα χρόνια, επί Κλίντον, την διαμάχη με τον μικρό Ελιάς, που έγινε σκοτωμός και είπε ο Κάστρο “Σήμερα είναι η μοναδική ημέρα ειρήνης με τις ΗΠΑ εδώ και σαράντα πενήντα χρόνια”; Έδωσαν τελικά το παιδάκι πίσω οι Αμερικανοί, με την παρέμβαση του FBI.

Ναι, το παιδί πήγε πίσω, το πήρε ο πατέρας του.

Το FBI πήγε και άρπαξε το παιδί από τη Φλόριντα. Πολλοί, δε, αποδίδουν την ήττα του Δημοκρατικού Κόμματος στη Φλόριντα – που έβγαλε τον Μπους πρόεδρο αντί του Γκορ – σε αυτό το γεγονός.

Κοίταξε, είναι φανατισμένοι αυτοί εκεί. Η Κούβα, όπως και η Κίνα, έκανε την κάθαρση του παλαιού καθεστώτος τον πρώτο μήνα της επικράτησής της. Τότε έγιναν αγριότητες, διότι όλους αυτούς οι οποίοι ήταν πράγματι υπεύθυνοι για τα βάσανα που είχε υποστεί ο λαός στην Κούβα τους δίκασαν μέσα σε στάδια, έστησαν λαϊκά δικαστήρια, και είναι άγριο πράγμα να δικάζει ο πληγωμένος λαός. Ο Μάο Τσε Τουνγκ είπε ότι έχει πολύ μεγάλη σημασία η διαδικασία της κάθαρσης σε ένα λαό όπως το λαό της Κίνας, που επί αιώνες ήταν κάτω από τη μπότα ανθρώπων που τον βασάνιζαν, που τον εξόντωναν.

Και οι Σοβιετικοί το ίδιο δεν έκαναν;

Εκεί δεν έγινε ακριβώς έτσι. Ο Μάο ήταν ποιητής, διανοούμενος, έδωσε μια συμβολική διάσταση σ' αυτές τις διαδικασίες κάθαρσης, είπε δηλαδή στο λαό ότι για ένα χρόνο θα παίρνει εκδίκηση, ώστε να ικανοποιηθεί πλέον το αίσθημα της δικαιοσύνης. Θα σου αναφέρω μια περίπτωση αυτοδικίας όπως το διηγήθηκε ο ίδιος στο Γάλλο συγγραφέα Μαλρό: Υπήρχε κάποιος Κινέζος φεουδάρχης και ένας χωριάτης που του χρώσταγε λεφτά. Τον πιάσανε λοιπόν τον οφειλέτη και τον εξαφάνισαν. Η γυναίκα με τα παιδιά του πήγαν στο φεουδάρχη και ζητούσαν τον άνθρωπό τους. Και τότε κάποιος της έφερε ένα πανέρι με το κεφάλι του συζύγου της! Έδωσε στη γυναίκα και στα παιδιά της το κεφάλι του άνδρα της. Όταν αργότερα τον δίκαζαν, άφησαν αυτή τη γυναίκα να του βγάλει τα μάτια.

Αυτό ήταν βέβαια αποτρόπαιο, αλλά επειδή ήταν φοβερή η αδικία που είχε διαπράξει ο φεουδάρχης, έφερε μια ψυχική ισορροπία στο λαό. Πρέπει ένας λαός να αισθάνεται ότι αποδίδεται κάποτε η δικαιοσύνη. Ξέρεις, στην Κίνα βάζανε τους πολέμιους της επανάστασης μέσα σε ξύλινα κλουβιά, τους κρεμάγανε και μπορούσε να περάσει ο καθένας και να τους κάνει ό,τι θέλει. Τους σκότωναν με αυτό τον τρόπο, και σίγουρα είναι απαίσια αυτή η έννοια της απονομής δικαιοσύνης, αλλά, αν το πάρεις από ιστορικό πρίσμα, όταν μια χώρα έχει υποφέρει έτσι για χίλια και πλέον χρόνια...

...έχει τη λογική του, δυστυχώς.

Στην Κούβα επίσης διαπράχτηκαν αγριότητες μέσα στα στάδια, γιατί από το προηγούμενο καθεστώς υπέφεραν πάρα πολλοί. Σκέψου να έχουν κάνει πόρνη την κόρη σου και να την εκμεταλλεύονται... Οι περισσότεροι ήταν πονεμένοι άνθρωποι. Λοιπόν, επήλθε αυτή η κάθαρση...

Βέβαια η Κούβα ήταν πράγματι ένα πορνείο της Αμερικής, όπως είπατε.

Πρώτον, λοιπόν, έγινε αυτό το ξεκαθάρισμα. Δεύτερον, όλα τα παιδιά που ήταν ξυπόλητα και πεινασμένα το υιοθέτησε το κράτος, τα έβαλε μέσα στα σπίτια των πλουσίων, τα έκανε πριγκιπόπουλα. Εγώ το είδα το '62, έμεναν σε σπίτια που έμοιαζαν με βίλες της Εκάλης και του Ψυχικού και ήταν ντυμένα σαν πραγματικά πριγκιπόπουλα, μάλιστα είχαν και προσωπικό να τα υπηρετεί: τη μαγείρισσά τους, την νταντά τους, ήταν και το σχολείο τους πλάι. Αυτά τα παιδιά μεγάλωσαν, σπούδασαν, ήταν τότε δέκα χρονών, άρα σήμερα είναι πενήντα, εξήντα. Αυτοί οι άνθρωποι με τίποτα δεν αλλάζουν τις πεποιθήσεις τους, διότι τους υιοθέτησε το κράτος, σπούδασαν με την αμέριστη βοήθεια του κράτους. Γι' αυτό είναι διαφορετική η κατάσταση στην Κούβα, δε στέκεται τόσα χρόνια ο Κάστρο χωρίς λόγο παρά το εμπάργκο. Διότι αν αποκλείσεις μια χώρα, όπως έγινε στο Ιράκ, τα πράγματα είναι απίστευτα δύσκολα. Στο Ιράκ ίσως πέθαναν ένα εκατομμύριο άνθρωποι από την πείνα και κανείς δε λέει τίποτα γι' αυτό. Ας γίνει αποκλεισμός εδώ στην Ελλάδα για ένα μήνα, και θα δεις τι θα γίνει. Τον έχουν τελείως αποκλείσει τον Κάστρο και το πώς ζει είναι κάτι αξιοθαύμαστο. Αν συνέβαινε αυτό στην Ελλάδα, θα είχαμε ξεσηκωθεί, θα κάναμε επανάσταση! Δεν κάνουν όμως επανάσταση στην Κούβα. Αν δεν είχε τον αποκλεισμό αυτό η Κούβα, θα ήταν πλούσια χώρα. Και αν δείχνει κάποια σκληρότητα η κυβέρνησή της, είναι γιατί κάποιοι ξεσηκώνουν τον κόσμο. Και φυσικά ο κόσμος διαμαρτύρεται, γιατί πιέζεται λόγω του εμπάργκο. Δε διαμαρτύρεται όμως για τον Κάστρο.

Είναι διαφορετικό, δηλαδή, από τα γνωστά συστήματα του υπαρκτού σοσιαλισμού;

Δεν είναι το ίδιο. Εμένα μου έδωσε την εντύπωση διαφορετικού συστήματος.