Ο ΜΟΥΣΙΚΟΣ ΆΥΓΟΥΣΤΟΣ ΤΟΥ ΜΙΚΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ

Για την πολιτιστική ιστορία του τόπου μας, παραθέτουμε τον Μουσικό Αύγουστο του 1977 που έλαβε χώρα στον Λυκαβηττό τον Αύγουστο του 1977. Αποτελεί ένα απ' τα σημαντικότερα πολιτιστικά γεγονότα της μεταπολίτευσης, με πρωτεργάτη τον Μίκη Θεοδωράκη και το έργο του, το οποίο πλημμύρισε τον λόφο του Λυκαβηττού για έναν ολόκληρο μήνα. Αυτά τα πολιτιστικά γεγονότα πρέπει να μας κάνουν να παραδειγματιζόμαστε, να εμπνεόμαστε και να αποτελούν για εμάς και για τον Ελληνικό λαό μεγάλους οδηγούς, ώστε να συνεχιστεί η σπουδαία πολιτιστική παράδοση, αναγέννηση - επανάσταση, που ξεκίνησε ο Μίκης Θεοδωράκης το 1960.

Οι συντελεστές του Θεοδωρακισμού

Αναδημοσίευση απο το e-orfeas.gr

Το καλοκαίρι του 1977 μία ιδιαίτερη σειρά παραστάσεων έλαβε χώρα στο λόφο του Λυκαβηττού και στο αγαπημένο θέατρο που τότε είχε πρόσφατα ανακαινιστεί. Μία δεκαετία μετά τη χούντα του '67 και μόλις τρία χρόνια μετά τη μεταπολίτευση, μέσα σε μία κοινωνία που πάλευε να σταθεί όρθια με νωπές ακόμη τις μνήμες και τις πληγές που άνοιξαν η επταετία και ο Αττίλας και θα έλεγα με εμφανές ακόμη το έλλειμμα δημοκρατίας και ουσιαστικής ελευθερίας λόγου και πράξης, ο λόφος του Λυκαβηττού πλημμύρισε για ένα μήνα, μουσικές και τραγούδια, τα πιο πολλά ως τότε απαγορευμένα. Το καλοκαίρι του 1977 δεν είχε απλά κάτι από Θεοδωράκη. Είχε έναν ολόκληρο  Αύγουστο γεμάτο Θεοδωράκη.

Ο Μουσικός Αύγουστος ήταν μία σειρά 28 συνολικά συναυλιών, υπό την αιγίδα του Ε.Ο.Τ., αρχικά προγραμματισμένες να ξεκινήσουν στις 6 Αυγούστου και να διαρκέσουν ως τις 3 Σεπτεμβρίου. Μία σειρά συναυλιών που περιλάμβανε τέσσερις  διαφορετικές και διαδοχικές ενότητες.

Στις επτά πρώτες συναυλίες (6, 7, 8, 9, 14, 20, 21 Αυγούστου)  παρουσιάστηκαν το "Κάντο Χενεράλ" σε ποίηση Πάμπλο Νερούντα, τα "Επιφάνεια - Αβέρωφ" σε ποίηση του Γιώργου Σεφέρη και το "Ρομανσέρο Χιτάνο" του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα. Συμμετείχαν δεκαπενταμελές συμφωνικό σύνολο και η λαϊκή ορχήστρα του Λάκη Καρνέζη υπό τη διεύθυνση του Μίκη Θεοδωράκη, εκατονταμελής μικτή χορωδία υπό τη διεύθυνση της Έλλης Νικολαΐδου, οι σολίστ Μαρία Φαραντούρη, Πέτρος Πανδής, Αντώνης Καλογιάννης, Σοφία Μιχαηλίδου, Βασίλης Παπακωνσταντίνου και Μαργαρίτα Ζορμπαλά και ο ηθοποιός Νότης Περγιάλης. Σε κάποιες από τις συναυλίες συμμετείχε η σουηδική χορωδία του Μουσικού Κολλεγίου  που την αποτελούσαν παιδιά και νέοι από 8 έως 20 ετών.

Ακολούθησαν έντεκα ακόμη συναυλίες (11, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 19, 29, 30, 31 Αυγούστου) με τα έργα "Κατάσταση πολιορκίας" σε στίχους της Ρένας Χατζηδάκη, "Ο Ήλιος και ο Χρόνος", σύνθεση του Θεοδωράκη πάνω σε ποιήματα του ίδιου και "Πνευματικό Εμβατήριο" σε ποίηση του Άγγελου Σικελιανού, το οποίο ο Θεοδωράκης μελοποίησε το 1969 όντας εξόριστος στη Ζάτουνα Αρκαδίας. Το πρώτο μέρος των μελοποιημένων ποιημάτων της Ρένας Χατζηδάκη, συγκρατούμενης του Μίκη στις φυλακές Αβέρωφ γεννήθηκε μέσα στις φυλακές. Το δεύτερο και το τρίτο μέρος γράφτηκαν αργότερα στο σπίτι του συνθέτη στο Βραχάτι Κορινθίας. Αρχικά είχε δώσει τον τίτλο "Γυναικείες φυλακές Αβέρωφ", αλλά αργότερα ονόμασε το έργο "Κατάσταση Πολιορκίας".

Στις συναυλίες αυτές ο Μίκης είχε τη διεύθυνση της ορχήστρας στα δύο από τα τρία έργα, ενώ συμμετείχε και ο γιος του συνθέτη Γιώργος διευθύνοντας το έργο "Ο Ήλιος και ο Χρόνος". Συμμετείχαν στην "Κατάσταση πολιορκίας" η χορωδία Τρικάλων υπό τη διεύθυνση της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου, τον "Ήλιο και το Χρόνο" τραγούδησαν η Σοφία Μιχαηλίδου και η Μαργαρίτα Ζορμπαλά, ενώ το "Πνευματικό Εμβατήριο" εναλλάξ τα ζευγάρια Μαρία Φαραντούρη " Αντώνης Καλογιάννης και Μαρία Δημητριάδη - Βασίλης Παπακωνσταντίνου.

Μια ιδιαίτερη ιστορία έχει και το Κάντο Χενεράλ σε ποίηση του Νερούντα. Λέει ο Θεοδωράκης: "Είχα πάει προσκεκλημένος από τον Αλιέντε στη Χιλή (ακολουθούμενος μάλιστα κι από ένα δημοσιογράφο, τον Τάκη Λαμπρία). Κι εκεί πρωτοήλθα σε επαφή με το έργο του Νερούντα. Το έργο ήταν να παρουσιαστεί και στο Σαντιάγκο, σε μία μεγάλη εκδήλωση που θα λάμβανε μέρος και ο ποιητής, αλλά μας ειδοποίησαν να μην πάμε. Και μετά ξέσπασε το πραξικόπημα του Πινοσέτ.".

Οι επόμενες τέσσερις συναυλίες (22, 23, 24, 25 Αυγούστου) περιλάμβαναν τα έργα "Λιποτάκτες" σε ποίηση Γιάννη Θεοδωράκη, αδελφού του Μίκη), το θεατρικό έργο του Μπρένταν Μπήαμ"Ένας όμηρος" σε απόδοση Βασίλη Ρώτα και τα "Λυρικά" σε ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη. Στις συναυλίες συμμετείχαν το συμφωνικό σύνολο Σωτήρης Ταχιάτης (τσέλο), Βασίλης τενίδης (κιθάρα), Ανδρέας Ροδουσάκης (μπασο) και Σάντη Παπαστεφάνου και η λαϊκή ορχήστρα του Λάκη Καρνέζη, με σολίστ την Αφροδίτη Μάνου και τον Πέτρο Πανδή στα δύο από τα τρία έργα. Τα "Λυρικά" τραγούδησε ο ίδιος ο Μίκης Θεοδωράκης.

Το αρχικό σενάριο ήθελε το Μάνο Χατζιδάκι να συμμετέχει στο πρόγραμμα των συναυλιών αυτών και συγκεκριμένα παίζοντας πιάνο στα "Λυρικά", με το Μίκη Θεοδωράκη στο μικρόφωνο. Ωστόσο, η σύμπραξη αυτή δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, αφού ο Χατζιδάκις επικαλέστηκε την τελευταία στιγμή φόρτο εργασιών και ήταν απλά ένας από τους θεατές μιας από τις συναυλίες. Αυτή η απουσία της τελευταίας στιγμής πιθανόν να συνδέεται με το θέμα που δημιουργήθηκε λόγω της ματαίωσης των δύο αρχικά προγραμματισμένων συναυλιών του "Άξιον Εστί" στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού, γεγονός που είχε να κάνει με την απεργία των μουσικών της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών (ο Χατζιδάκις ήταν τότε διευθυντής της Κ.Ο.Α .).

Ο τέταρτος και τελευταίος κύκλος (26, 27, 28 Αυγούστου, 1, 2, 3 Σεπτεμβρίου) περιλάμβανε το ορατόριο "Άξιον Εστί" σε ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη και τη "Μαργαρίτα" του Νικηφόρου Βρεττάκου. Στο πρώτο έργο συμμετείχαν εναλλάξ ο Νότης Περγιάλης και ο Μάνος Κατράκης στο ρόλο του αφηγητή, ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης στο ρόλο του λαϊκού τραγουδιστή και ο βαρύτονος της Λυρικής Ανδρέας Κουλουμπής ως ψάλτης, καθώς επίσης μικτή χορωδία υπό τη διεύθυνση της Έλλης Νικολαΐδου, συμφωνική ορχήστρα με πρώτο τον Τάτση Αποστολίδη και η λαϊκή ορχήστρα του Λάκη Καρνέζη με τον ίδιο και τον Κώστα Παπαδόπουλο στο μπουζούκι.

Ο ίδιος ο Θεοδωράκης είπε στους δημοσιογράφους στην καθιερωμένη επικοινωνία τους λίγο πριν από την έναρξη του "Μουσικού Αυγούστου": "Κάθε πρόγραμμα είναι και μία μουσική ενότητα με ιδιαίτερο χαρακτήρα. Έτσι η πρώτη ενότητα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί "ποιητική" αφού έχει τα "Επιφάνεια - Αβέρωφ" σε ποίηση Σεφέρη, τον κύκλο τραγουδιών του Λόρκα και το Κάντο Χενεράλ του Νερούντα. Μαζί με το τελευταίο θα παρουσιαστεί σε πρώτη εκτέλεση και ένα Ρέκβιεμ για το μεγάλο Χιλιανό ποιητή που θα τραγουδήσει η χορωδία.

Θυμάμαι ειδικά την πρώτη παγκόσμια πρεμιέρα του έργου "Επιφάνεια - Αβέρωφ" στο παράρτημα των φυλακών, τα Θεοφάνεια του 1968. Είχαμε τότε βγάλει και πρόγραμμα που διαφημίζαμε αυτή την πρώτη παγκόσμια πρεμιέρα που δινόταν στο θέατρο ... Αβέρωφ. Δυο χρόνια μετά τα "Επιφάνεια - Αβέρωφ" παρουσιάζονταν σε όλο τον κόσμο με απαγγελία των Υβ Μοντάν και Ζωρζ Ουιλσόν.

Ο κύκλος του Λόρκα πάλι, το Ρομανσέρο Χιτάνο, είχε τελειώσει μία εβδομάδα πριν από τη δικτατορία και ήταν να παρουσιαστεί με την Αρλέτα. Μερικές εβδομάδες μετά, κρυμμένος, απομονωμένος και κυνηγημένος, άκουσα ξαφνικά από το παρακάτω διαμέρισμα κάποιον να τραγουδάει αυτά τα τραγούδια που δεν τα ξέραμε παρά τρεις άνθρωποι. Ήταν η Αρλέτα.

Το Κάντο Χενεράλ πάλι, θα παρουσιαστεί φέτος το καλοκαίρι σε ένα μεγάλο φεστιβάλ στη Γαλλία από δέκα συγχρόνως χορωδίες από 3.000 άτομα. Κι ακόμη στη Στουτγκάρδη, στη Σενεγάλη και αλλού.

Η δεύτερη ενότητα θα μπορούσε να ονομαστεί "Εργα Μαρτυρίες" καθώς περιλαμβάνει τρία έργα γραμμένα την περίοδο της δικτατορίας που τώρα παίζονται για πρώτη φορά σε συναυλία: Είναι η "Κατάσταση πολιορκίας" σε ποίηση Ρένας Χατζηδάκη (Μαρίνας), το "Πνευματικό Εμβατήριο" του Άγγελου Σικελιανού και "Ο Ήλιος και ο Χρόνος" που τους στίχους και τη μουσική έγραψα το 1967 στην ασφάλεια. Αυτό το τελευταίο έργο θα το διευθύνει ο γιος μου Γιώργος κι αυτό του δίνει νομίζω μία ξεχωριστή σημασία για μένα. Οι έξοχοι στίχοι από την "Κατάσταση πολιορκίας" είναι της Μαρίνας. Της σημαδεμένης από τη μοναξιά της εφηβίας της, έγκλειστης στο κελί ένα. Μια λεύτερη πολιορκημένη. Ο "Ηλιος κι ο Χρόνος" που το θεωρώ αντίδωρο ζωής στον εαυτό μου μέσα στα κελιά της ασφάλειας είναι η απελπισμένη μου προσπάθεια να ζήσω και να δημιουργήσω, να επιβιώσω στο πλάι των πανίσχυρων φρουρών μου. Τριανταδύο ποιήματα γραμμένα με άξονα τα δύο πιο βασανιστικά στοιχεία τον Ήλιο που σα ρομφαία έπεφτε πάνω μου και το χρόνο που ήταν ο πρωτομάρτυράς μου γιατί δεν περνούσε.

Τα έργα της τρίτης ενότητας αντιπροσωπεύουν τη "λυρική" περίοδο. Είναι τραγούδια και κομμάτια που πάντα τους είχα μία ιδιαίτερη αδυναμία και χαίρομαι να τα τραγουδάω ο ίδιος. Είναι οι "Λιποτάκτες", τα τραγούδια από το θεατρικό έργο του Μπήαν "Ένας όμηρος" σε πρώτη εκτέλεση και τα "Λυρικά" του Λειβαδίτη που αποτελούν την πιο πρόσφατη μουσική μου παραγωγή. Τα Λυρικά θα τα τραγουδήσω. ο ίδιος και στο πιάνο θα παίζει ο Μάνος Χατζιδάκις.

Η τελευταία ενότητα είναι δύο συμφωνικά έργα, το "Άξιον Εστί" του Οδυσσέα Ελύτη και τη "Μαργαρίτα" του Νικηφόρου Βρεττάκου που έγραψα πριν από 30 περίπου χρόνια  στα 1946 - 47. Ο Θεοδωράκης λέει για τα δύο αυτά έργα: "Πιστεύω ότι στο έργο μου υπάρχει και εξυπηρετείται η ψυχή του ελληνικού χώρου και η συμφωνική μουσική είναι το τεχνικό μέσο με το οποίο εμπλουτίζω την ψυχή της δημοτικής και λαϊκής μουσικής. Εγώ αυτό το χαρακτήρα θα έδινα στην Κρατική Ορχήστρα, ορίζοντας κέντρο τη μετασυμφωνικήμας μουσική. Έργα ορατοριακά με το ανθρώπινο στοιχείο και τη φωνή να συνυπάρχει."

Τα δύο αυτά έργα ήταν προγραμματισμένο να παρουσιαστούν για πρώτη φορά στη σκηνή του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού, στις 1 και 2 Σεπτεμβρίου. Ωστόσο, οι δύο προγραμματισμένες συναυλίες ματαιώθηκαν από την απεργία των μουσικών της Κ.Ο.Α. για ζητήματα μονιμοποίησης συμβασιούχων μουσικών καθώς και άλλα θέματα. Ο Θεοδωράκης λέει για αυτό το θέμα: Είναι συναρπαστικό το γεγονός πως αυτές οι δύο συναυλίες έγιναν ο κύριος μοχλός πίεσης των μουσικών για να λυθούν τα προβλήματά τους. Μ΄αρέσει όμως να βλέπω όλες τις πλευρές των προβλημάτων και δεν το κρύβω πως αυτή η επιλογή των μουσικών της ΚΟΑ με θλίβει σαν άνθρωπο και σα συνθέτη με συνθλίβει.

Δικαστική διένεξη όμως υπήρξε και με την Μαρία Δημητριάδη, προς το φινάλε του τρίτου κύκλου στις 29  Αυγούστου, γιατί ο Θεοδωράκης ενοχλήθηκε από την παράλληλη συμμετοχή της ερμηνεύτριας στη συναυλία του Γιάννη Μαρκόπουλου με το έργο "Ελεύθεροι πολιορκημένοι" στο γήπεδο του Παναθηναΐκού (ο συνθέτης είχει ζητήσει το Ωδείο Ηρώδου του Αττικού αλλά δεν του δόθηκε) την ίδια ημερομηνία. Ο συνθέτης με εξώδικη δήλωσή του ανέφερε πως η Μαρία Δημητριάδη δεν είχε δικαίωμα να μετάσχει σε άλλη εκδήλωση τις ημέρες που θα ήταν στο Λυκαβηττό. Η ερμηνεύτρια αντέτεινε πως θα μετείχε με τρία μόλις τραγούδια στο φινάλε της συναυλίας Μαρκόπουλου και μετά το πέρας της εμφάνισής της στη συναυλία Θεοδωράκη. Η διένεξη δεν έμεινε εκεί παρά πήρε μεγάλες διαστάσεις  με εκατέρωθεν αιχμηρές και συχνά σκληρές δηλώσεις και δημοσιεύματα από Θεοδωράκη, Δημητριάδη και Μαρκόπουλο στον τύπο της εποχής για μέρες.

Ο Θεοδωράκης λέει για το Μουσικό του Αύγουστο: "Η ιστορία του Μουσικού Αυγούστου πάει 10 χρόνια πίσω. Ήταν να γίνει το 1967 στον Πειραιά. Ίσως όμως σε αυτό τον τόπο τα πράγματα έχουν μία δεκαετία καθυστέρηση. Πάντως είναι σημαντικό που γίνεται και που ο ΕΟΤ διέθεσε αυτά τα ποσά που ήταν αναγκαία για να γίνει αυτή η σειρά συναυλιών. Νομίζω πια πως πρέπει να πεισθούν οι κρατούντες πως με το να κάνουν επενδύσεις στη μουσική πραγματικά θα κερδίσουν."

Εν κατακλείδι, οι συναυλίες υπήρξαν αναμφίβολα ιστορικές. Κάθε βράδυ συνέρρεε στο Λυκαβηττό διπλάσιος κόσμος από τη χωρητικότητα του θεάτρου, κάτι που φάνηκε από την πρώτη μέρα μιας και δεν έπεφτε καρφίτσα, ούτε μέσα στο θέατρο, ούτε στο χώρο έξω από αυτό και στα βράχια του λόφου. Ο Μίκης Θεοδωράκης προανήγγειλε πως οι συναυλίες είναι αφιερωμένες στο Μακάριο (ο Κύπριος ηγέτης είχε αφήσει την τελευταία του πνοή μόλις λίγες μέρες πριν, στις 3 Αυγούστου του 1977) και γι΄αυτό και η συναυλία έγινε κανονικά, καθώς λόγω πένθους όλες οι υπόλοιπες πολιτιστικές εκδηλώσεις της ημέρας με κυβερνητική απόφαση ματαιώθηκαν. Κάλεσε δε, την ώρα της συναυλίας τον κόσμο να τηρήσει ενός λεπτού σιγή στη μνήμη του Κύπριου ηγέτη. Μετά το τέλος της πρώτης αυτής συναυλίας, ο Θεοδωράκης με το κοινό μέσα και έξω να παραληρεί τραγούδησε το "Ρωμιοσύνη μην την κλαις" από τα "Λιανοτράγουδα" σε ποίηση του Γιάννη Ρίτσου.

Η επόμενη βραδιά του πρώτου κύκλου πάντα, ήταν προγραμματισμένη να μεταδοθεί ζωντανά από την  κρατική τηλεόραση και να αναμεταδοθεί και από την πολωνική. Ωστόσο, τελικά προβλήθηκε μία μέρα μετά, μαγνητοσκοπημένη, λόγω των μεγάλων τροποποιήσεων στο πρόγραμμα που επέβαλε ο θάνατος του Μακαρίου, ενώ η αναμετάδοση στην Πολωνία πραγματοποιήθηκε κανονικά ζωντανά.  Ο δεύτερος κύκλος των συναυλιών ξεκίνησε στις 11 Αυγούστου και ο συνθέτης τον αφιέρωσε σε όσους αντιστάθηκαν κατά της χούντας. Ο συνθέτης προσκάλεσε στη συναυλία όλα τα μέλη του ΠΑΜΕ που πριν δέκα ακριβώς χρόνια, τον Αύγουστο του 67 είχαν βρεθεί στην ασφάλεια με την εξής ανοιχτή πρόσκληση: "Αγαπητοί μου, θα ήθελα να αφιερώσω τη βραδιά αυτή σε όλους τους αντιστασιακούς και ιδιαίτερα σε εμάς τους 31 που βρεθήκαμε μαζί στο σφαγείο της Μπουμπουλίνας. Σας περιμένω. Μίκης". Η πρεμιέρα του τρίτου κύκλου έγινε στις  22 Αυγούστου.

Ο Γιώργος Λιάνης γράφει στην εφημερίδα "Τα Νέα" την επομένη της πρώτης συναυλίας του τέταρτου και τελευταίου κύκλου του Μουσικού Αυγούστου του '77: "Μεγάλη, πολύ μεγάλη μουσική βραδιά η στερνή του Μίκη στο Λυκαβηττό. Ο κοσμοφόρος συνθέτης ανέτειλε κρατώντας στην αγκαλιά του τον αυγερινό της δημιουργίας του, το "Άξιον Εστί". Ανέτειλε λαμπρός, σφριγηλός, περήφανος, μέσα από το πλήθος των 3.000 ανθρώπων στο αλωνάκι του θεάτρου και άλλων τόσων που αιωρούνταν πάνω στα βράχια, στους λόφους, στις πλαγιές τριγύρω στο οροπέδιο του Λυκαβηττού. Προχθές τη νύχτα στο οροπέδιο του Λυκαβηττού πατήθηκε με το τραγούδι ο δράκοντας του φασισμού. Αυτός ο λαός νυν και αεί παραμένει άγγελος παραστάτης στο αλωνάκι των ονείρων μας, που το λένε Ελλάδα. Αχ πατρίδα πως φεγγοβολάς μέσα στα μάτια των παιδιών σου όταν τραγουδάνε για να σμίξουνε την πλάση".

Μουσικός Αύγουστος

Θέατρο Λυκαβηττού, Κυριακή 28/8/1977

Ο Μίκης Θεοδωράκης διευθύνει και ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης τραγουδά "Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ". Πρόκειται για την πρώτη συναυλία του τέταρτου κύκλου συναυλιών με την επωνυμία Μουσικός Αύγουστος, με το έργο Άξιον Εστί, την Κυριακή 28/8/1977 στο Θέατρο του Λυκαβηττού. Είναι το τρίτο encore λίγο πριν το οριστικό φινάλε της συναυλίας, μετά από τα "Ένα το χελιδόνι" και "Ανοίγω το στόμα μου". Το απόσπασμα αποτελεί μέρος της τότε απευθείας μετάδοσης της συναυλίας από την ΕΡΤ, όπως προβλήθηκε στο πρόσφατο παρελθόν από την τηλεόραση της ΝΕΤ.

Αυτός ήταν ο "Μουσικός Αύγουστος" του 1977 στο Λυκαβηττό και καταγράφεται ως ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός που ήλθε τότε να προσφέρει σε Έλληνες και ξένους όλα αυτά τα έργα που έγραψε ο Θεοδωράκης στα χρόνια της χούντας και που απηχούσαν τόσο τα χρόνια αυτά καθ' αυτά όσο και το όραμα που γεννούσε η ελπίδα για το καλύτερο αύριο. Αυτή η γέφυρα μεταξύ του χθες και του αύριο στήθηκε τότε στο Λυκαβηττό. Από τότε πέρασαν εύκολα ή δύσκολα τριάντα και πλέον μουσικοί Αύγουστοι. Διανύουμε και τώρα έναν από αυτούς, με άλλα χαρακτηριστικά και σε μια άλλη εποχή, τελείως διαφορετική που όμως εξακολουθεί να ψάχνει την ταυτότητά της, καλλιτεχνική και μη.

Πηγές / Φωτογραφικό υλικό

- Ντοκιμαντέρ "Η ιστορία των χρόνων μου", "Μίκης Θεοδωράκης, 1964", " ΕΡΤ

- Τηλεοπτική μετάδοση της συναυλίας "Άξιον Εστί" στο Λυκαβηττό, ΕΡΤ, 28/8/1977 (παρουσίαση: Γιώργος Παπαστεφάνου)

- Δημοσιεύματα του τύπου της εποχής

Αναδημοσίευση απο το e-orfeas.gr