Όταν ο Θεοδωράκης "συνάντησε" τον Στάλιν...

ΑΚΟΥΣΑ ΕΝΑ ΑΝΕΠΑΙΣΘΗΤΟ αλλά γνώριμο θρόισμα πάνω απ’ τό κεφάλι μου καί, πρίν προφτάσω νά συνειδητοποιήσω Οτιδήποτε, βρέθηκα ψηλά. Κι όλο ανέβαινα καθώς μέ κρατούσε σφιχτά στήν αγκαλιά του ο ’Αρχάγγελος Μιχαήλ. Πρίν χαθω πίσω απ’ τήν ασημένια βροχή απ’ τούς χιλιάδες μετεωρίτες του ’Ιουλίου, ειδα τόν εαυτό μου καί τούς αλλους καρφωμένους ανάμεσα στά βράχια καί στούς θάμνους. Καθώς ο χρόνος ειχε σταματήσει, τά σώματα ειχαν πάρει τήν επισημότητα των αγαλμάτων.

Τήν ιδια στιγμή βρέθηκα νά κάθομαι αναπαυτικά απέναντι στόν Στάλιν. ’Εκεινος σκυμμένος πάνω απ’ τά χαρτιά του διάβαζε προσεχτικά, ρουφώντας κάπου κάπου καπνό απ’ τήν πίπα του. ’ Ηταν ζεστά καί ηρεμα. Τό μικρό δωμάτιο, στό Κρεμλίνο, μέ τήν ξύλινη επένδυση στούς τοίχους, τόν διακριτικό φωτισμό καί τίς βαθιές δερμάτινες πολυθρόνες, σέ χρωμα βαθύ βυσσινί, ηταν βυθισμένο μέσα σ’ ενα γοητευτικό ημίφως. Πάνω απ’ τόν ωμο του ’Ιωσήφ Βησαριόνοβιτς στέκονταν, ελαφρά σκυμμένος, περιμένοντας ίσως ν’ ακούσει κάποια παρατήρηση, ο Μαλένκοφ. 

Παρατήρησα πώς ημουν ντυμένος μέ τήν απλή αλλά ανετη στολή του κομισάριου του Κόκκινου Στρατου. Φορουσα μπότες από μαλακό δέρμα, κατάμαυρες, πού κάλυπταν τίς γάμπες μου φτάνοντας λίγο πιό κάτω απ’ τό γόνατο. 'Ως συνήθως, ειχα τό ενα πόδι πάνω στ’ αλλο, κι ενιωθα οτι ο χωρος αυτός καί τά πρόσωπα μου ηταν πολύ οικεία. ’Αποφάσισα νά καπνίσω. Πρίν προλάβω ομως νά βγάλω τά σπίρτα, μιά φλόγα αναψε μπροστά στό τσιγάρο μου. Ρουφώντας αργά καί ηδονικά, γύρισα νά δω τό πρόσωπο στό όποιο ανηκε τό τόσο πρόθυμο χέρι. Καί ειδα τό πρόσωπο του συντρόφου Μπέ- ρια, του οποίου, ως εκείνην τή στιγμή, δέν ειχα αντιληφθεΐ τήν παρουσία. Καθώς κρατουσε ακόμα τό αναμμένο σπίρτο, ειχε γείρει ελαφρά πάνω απ’ τόν ωμο μου. Πίσω απ’ τά μικροσκοπικά ματογυάλια, τό βλέμμα του, οπως πάντα, σπινθηροβόλο. Στά χείλη του ενα ανεπαίσθητο μειδίαμα, σάν νά μου ’λεγε «Τιμή μου νά σέ υπηρετω, δοξασμένε σύντροφε Μίκη».

Αυτή η μικρή διαταραχή απέσπασε τόν σύντροφο Στάλιν απ’ τά χαρτιά του. Σταμάτησε, ύψωσε τό βλέμμα του πρός εμένα καί ειπε μέ κείνη τή χαρακτηριστική γεωργιανή προφορά του, πού τόσο ξαφνιάζει οταν τήν πρωτακους:

«Όλοι γνωρίζουμε, ακριβέ μας σύντροφε, τήν ανεκτίμητη προσφορά σου στόν ενδοξο αγώνα μας. Οι σκέψεις καί οι διδασκαλίες σου αποτελούν, μαζί μέ κεινες των μεγάλων μας οδηγων Μάρξ-Ένγκελς καί Λένιν, λαμπερούς φάρους πού φωτίζουν τό προλεταριάτο, τήν εργατική τάξη ολων των λαων της γης, στόν αγώνα τους γιά τό θρίαμβο των ιδανικων του Κομμουνισμου. Βέβαια, ελάχιστοι, εξω από τό Πολιτικό Γραφειο του Κόμματός μας καί μερικές άλλες ιστορικές προσωπικότητες του κινήμα- τός μας, γνωρίζουν τό χαρακτήρα της ιστορικης σου παρέμβασης. 'Η οποία, οπως ειναι γνωστό, συνοψίζεται σέ μία καί μόνο πράξη: τή θυσία σου, δηλαδή τό θάνατό σου γιά τό Κόμμα...»

«Καί γιά σας προσωπικως, σύντροφε Στάλιν», εσπευσα νά φωνάξω παρατηρώντας οτι η φωνή μου ειχε αλλοιωθει απ’ τή βαθιά συγκίνηση.

«Θά θέλαμε», συνέχισε χωρίς νά δείξει οτι ακουσε τά λόγια μου, δείγμα της γνωστης μετριοφροσύνης του, «πρίν μας εγκαταλείψετε γιά πάντα, νά εχουμε τήν αποψή σας σχετικά μέ τά πρόσφατα γεγονότα, πού εξακολου- θουν νά συγκλονίζουν τή χώρα σας. Γνωρίζουμε τίς αναλύσεις καί γενικότερα τίς σκέψεις σας καί τίς θέσεις σας γιά τό ελληνικό κίνημα, ιδιαίτερα τίς μελλοντικές, πού, οπως πάντα, τίς χαρακτηρίζει η βαθιά προσήλωση στίς αρχές του μαρξισμου-λενινισμου. Ποιός αλλος λοιπόν μπορεί νά κρίνει καλύτερα ορισμένες απόψεις πού μας εξέθεσαν 'Ελληνες καί αλλοι σύντροφοι, σχετικά μέ τά βαθύτερα αιτια της επερχόμενης βαριας ηττας; Δέν σας κρύβω, αγαπητέ σύντροφε, οτι εγιναν καί θά γίνουν στό μέλλον καί άλλες τέτοιες συναντήσεις. Έχουν ολες βιντεοσκοπηθει, ωστε βλέποντας μαζίτά κυριότερα αποσπάσματα από τίς διάφορες παρεμβάσεις νά ακούσω από τά χείλη σας τήν κριτική σας. ’Άν καί που συμφωνείτε η διαφωνείτε καί γιατί. Φυσικά, αν εσείς τό κρίνετε σκόπιμο, θά ηταν γιά μας ενα μεγάλο μάθημα αν μας εκθέτατε τίς απόψεις σας γιά τό τί επρεπε νά γίνει καί κυρίως γιά τό τί πρέπει νά γίνει. Γιατί, οπως καταλαβαίνετε, εκείνο πού εχει μεγαλύτερη σημασία γιά μας τούς κομμουνιστές ειναι η πράξη. Χωρίς φυσικά νά υποτιμούμε ποτέ τή θεωρία καί κυρίως τά διδάγματα πού πρέπει νά αντλούμε από τήν ιστορική πείρα. Μετά απ’ αυτή τή διαδικασία, πού θέτω στήν εγκρισή σας, μπορείτε, πολύτιμε σύντροφε, νά επιστρέψετε στό αγωνιστικό σας μετερίζι οπου, οπως τό τόνισα ηδη, σας περιμένει ο θάνατος γιά τό ενδοξό μας Κόμμα».

Ακολούθησε σιγή νεκρική. 'Ο σύντροφος Στάλιν εγειρε τό σωμα του πρός τά πίσω. 'Η πλάτη του ακούμπησε στήν πολυθρόνα, ενω τό μέτωπό του ανασηκώθηκε ελαφρότατα σέ μιά κίνηση αναμονης. ’Ενιωθα οτι καί οι τρεις αντρες, βαθιά συγκινημένοι, ηταν κρεμασμένοι απ’ τά χείλη μου. Τρέμοντας από συγκίνηση, χωρίς νά σκεφτω καλά καλά τί πρέπει νά κάνω καί τί πρέπει νά πω, πετάχτηκα ορθιος. Σήκωσα τό δεξί μου χέρι καί σφίγγοντας τή γροθιά μου φώναξα μέ τό βλέμμα μου καρφωμένο στά μάτια του μεγάλου συντρόφου, πού μέ μαγνήτιζαν: «Ζήτω τό δοξασμένο Κομμουνιστικό Κόμμα -Μπολσεβίκοι- της μεγάλης Σοβιετικης 'Ενωσης! Ζήτω ο δοξασμένος καθοδηγητής του παγκόσμιου προλεταριάτου, ο διάδοχος των Μάρξ, ’Ενγκελς καί Λένιν, σύντροφος Στάλιν!».

Μέ αργές κινήσεις, προσεχτικές, ο ’Ιωσήφ Βησαριόνοβιτς σηκώθηκε από τή θέση του. Μέ κοίταξε σοβαρός από τήν κορφή ως τά νύχια. Μετά γύρισε πρός τούς Μαλένκοφ καί Μπέρια καί ειπε: «Λοιπόν, σύντροφοι, τί λέτε; Πηγαίνουμε στήν αιθουσα του βίντεο, οπου μας περιμένουν οι καλεσμένοι μας;».

Σκύψαμε καί οι τρεις τό κεφάλι, σημείο συγκατάβασης, καί τόν αφήσαμε νά προχωρήσει πρωτος πρός τήν πόρτα. Πρίν προλάβει ν’ αγγίξει τό χερούλι, ο κόκκινος φρουρός πού περίμενε εξω στό διάδρομο, λές καί γνώριζε τί συμβαίνει μέσα στό δωμάτιο, ανοιξε τήν πόρτα απότομα, τέντωσε τό σωμα του σέ μιά στάση ενθουσιώδους προσοχης καί χαιρέτησε μέ ενα ελαφρό τρέμουλο στό χέρι από τή μεγάλη συγκίνηση. 'Ο Μπέρια καί ο Μαλένκοφ μέ αφησαν νά περάσω ευθύς μετά τόν Στάλιν, πού πηρε τόν στενό διάδρομο αριστερά. Βάδιζε αργά, καί από τίς κινήσεις του καταλάβαινες οτι η σκέψη του ηταν απορροφημένη από τά μεγάλα προβλήματα πού αντιμετώπιζε καί πού επρεπε νά τούς δώσει, οπως πάντα, τίς σωστές λύσεις. Σέ μιά στιγμή σταμάτησε. Γύρισε καί μέ περίμενε. Τόν πλησίασα μέ απορία καί συστολή. 'Ομως εκεινος μέ επιασε αγκαζέ καί προχωρώντας ξανά μου λέει:

«Σκεφθήκαμε οτι σ’ αυτή τήν τόσο σημαντική στιγμή γιά σας καί γιά μας, θά σας ηταν ευχάριστο νά συναντούσατε ορισμένους συντρόφους γιά τούς οποίους ασφαλως θά εχετε ακούσει πολλά καί διάφορα. Δέν ειμαστε εμεις, δυστυχως, πού διαλέγουμε τή θέση μας στήν ιστορία. Ξέρετε τί θά μείνει πίσω από μένα;». Σιώπησε λίγο καί μετά ειπε μέ φωνή αχνή, ανεπαίσθητη: «Τίποτα!».

«Μά πως ειναι δυνατόν, σύντροφε Στάλιν», τόν διέκοψα. «'Υπάρχει σήμερα στόν κόσμο προσωπικότητα ισχυρότερη από τή δική σας; ’Εχετε σφραγίσει ανεξίτηλα τήν εποχή μας.»

'Ομως εκεινος συνέχισε τό μονόλογό του, σάν νά εξέφραζε σκέψεις πού τόν απασχολουσαν από καιρό καί πού ηθελε νά τίς εκμυστηρευτει σέ κάποιον δικό του.

«'Η ιστορία μέ επιφόρτισε μέ τή βρόμικη δουλειά. Καί οπως γνωρίζετε, αγαπητέ μου σύντροφε, εσείς καλύτερα από κάθε αλλον, μέ τή φράση “βρόμικη δουλειά” οι ειδήμονες εννοουν τήν πράξη. 'Ο μεγάλος σύντροφος Βλαδίμηρος ’Ιλιτς εκανε μέν τήν ’Επανάσταση, ομως εμείς τί κληρονομήσαμε; ’Ερείπια. Πως θά κινηθεί η αγροτική παραγωγή; Πως θά φτιαχτεί απ’ τό μηδέν η βαριά βιομηχανία; 'Η εκπαίδευση, η υγεία γιά δεκάδες εκατομμύρια; 'Η αμυνα; 'Ομως εκείνοι φυσικά θά προτιμουσαν τή Μεγάλη Γκερμάνια του Χίτλερ, οπως τή σχεδίαζε γιά χίλια χρόνια. Κανείς ιστορικός, η πολύ ελάχιστοι, δέν θά θυμηθεί εστω καί μόνο αυτό τό γεγονός. 'Οτι δηλαδή τσακίσαμε τό χιτλερισμό. 'Οπως κανείς δέν θ’ αναρωτηθει ποτέ “Μά αυτή η χώρα πού δέν ειναι τίποτε αλλο παρά ε'νας σωρός ερειπίων καί πτωμάτων, πως τά κατάφερε νά αναπτύξει τήν ανώτατη τεχνολογία πού απαιτείται γιά τήν ατομική ενέργεια.”. Γιατί, οπως γνωρίζετε, σύντροφε Μίκη, αν οι 'Ενωμένες Πολιτειες ειχαν τό μονοπώλιο της Βόμβας, θά ειχαμε εναν αλλου ειδους ολοκληρωτισμό, επίσης γιά χίλια χρόνια.. Τώρα πού σπάσαμε, καί μονάχα εμεις γνωρίζουμε πως, τό μονοπώλιο, στήν ουσία εξασφαλίσαμε τήν ειρήνη, τουλάχιστο γιά μισό αιώνα καί πλέον, εστω μέσα σέ συνθηκες εντασης. ’Ας τήν ονομάσω “ισορροπία τρόμου”.»

«Σύντροφε Στάλιν», του ειπα, «κανείς δέν αμφισβητει αυτά τά πασιφανή γεγονότα καί κυρίως τήν προσωπική σας συμβολή. Γιατί τά λέτε ολ’ αυτά;».

«Θά συναντήσετε σέ λίγο τόν σύντροφο Τρότσκι. Αυτός ειχε τήν τύχη νά μείνει στίς θεωρίες. 'Οπως σας ειπα, αλλοι εκαναν τή “βρόμικη” δουλειά. Ρωτηστε τον καί θά σας πει γιά ποιόν λόγο σ’ αυτή τή χώρα, τήν ιδια τή Σοβιετική 'Ενωση, τό ονομά μου θά σβήσει γιά πάντα.»

’Ημουν τόσο εκπληκτος, πού δίχως νά τό θέλω σταμάτησα. Τότε ο Στάλιν μου εσφιξε τό μπράτσο καί σχεδόν τραβώντας με, ειπε γελώντας: «Μή δίνετε καί τόση σημασία σ’ αυτές τίς εκ βαθέων εκμυστηρεύσεις μου.

’Αλλωστε απευθύνονται σέ κάποιον πού σέ λίγα δευτερόλεπτα, σύμφωνα μέ τό επίσημο -ας τό ονομάσω ετσι- πρόγραμμα καί μέ βάση τίς υλιστικές μας αντιλήψεις, τό πολύ πολύ νά εχει γίνει αστρική ουσία».

’Ανατρίχιασα. Τό ενιωσε καί τράβηξε τό χέρι του απ’ τό μπράτσο μου. Κατάλαβα οτι περίμενε από μένα τήν αλήθεια, πού μόνο οι νεκροί ειναι σέ θέση νά γνωρίζουν.

«'Η ιστορία των ανθρώπων, ακριβέ μας σύντροφε», μίλησα μέ τή φωνή πού δέν ημουν βέβαιος αν ηταν δική μου, «ειναι πολύ σκληρή ωστε νά μήν πρέπει νά τήν κάνουμε σκληρότερη».

«Τί θέλετε νά πείτε;»

«Οι επιταχύνσεις ειναι βέβαιο οτι κοστίζουν. Τό θέμα ειναι τό πόσο καί τό γιατί. ’Ας υποθέσουμε, σύντροφε Στάλιν, οτι ο μεγάλος Λένιν δέν υπηρχε καί οτι εφόσον ο ρόλος του υπηρξε καθοριστικός, δέν θά υπηρχε κατ’ ανάγκην καί επανάσταση. ’Ας υποθέσουμε οτι η επανάσταση εμενε στά ορια του Κερένσκι, οπως αυτές πού εγιναν σέ τόσες αλλες χωρες. Δέν θά ηταν η Ρωσία μιά σύγχρονη, ας πουμε, ’Ιταλία, Γαλλία, Βέλγιο; Δηλαδή μιά αστική, καπιταλιστική χώρα. Μέ τά ελαττώματά της καί τά προτερήματά της.»

«Καί ο Χίτλερ;»

«Μήπως σ’ αυτή τήν περίπτωση η ιστορία δέν θά ειχε ανάγκη από τόν Χί-τλερ; Μήπως δηλαδή ο Χίτλερ ηταν τό αντισωμα στό σωμα-επανάσταση;»

«Αρνεισθε, σύντροφε, τήν ιστορική νομοτέλεια; ’Απορω, γιατί σας θεωρω, τό γνωρίζετε αλλωστε καλά, διακεκριμένο μαρξιστή.»

«Μά, ισα ισα επειδή πιστεύω στήν ιστορική νομοτέλεια διερωτωμαι ως ποιό σημείο πρέπει (χρησιμοποιω μέ δέος, πάντοτε, αυτή τή λέξη) νά φτάνει η παρέμβαση του υποκειμενικου παράγοντα.»

«Σκέπτεσθε τόν Ροβεσπιέρο;»

«Φυσικά. Δηλαδή, θέλω νά πω, μήπως αυτή η επιτάχυνση αποκτα αυτοσυνείδηση. 'Η επιτάχυνση γιά τήν επιτάχυνση. Μιά τερατώδης, θά ελεγα, μεταμόρφωση του ιστορικου γίγνεσθαι πού καταλαμβάνεται ξαφνικά από τόν ιλιγγο πού προκαλει τό ιστορικό Χάος.»

«'Ο υποκειμενικός παράγοντας -στήν περίπτωση, τό επαναστατικό Κόμμα- γίνεται ο μοχλός της επιτάχυνσης; Ειτε η επιτάχυνση χρησιμοποιεί τό κόμμα; 'Ομως δέν ξεκαθαρίσατε τόν ορο επιτάχυνση. ’Αν αυτό σημαίνει πρόοδος;» 

«Πρόοδος πρός τί; ’Αν λόγου χάρη συμφωνήσουμε, καί δέν εχω κανένα λόγο νά πιστεύω οτι δέν θά συμφωνήσουμε, γιατί γνωρίζω τό βάθος της θεωρητικης σας σκέψης, αν λοιπόν συμφωνήσουμε οτι πρόοδος σημαίνει απελευθέρωση, ε'ως ποιόν βαθμό, καί στό σημειο αυτό εφιστω τήν προσοχή σας, επαναλαμβάνω, εως ποιόν βαθμό επιτρέπεται νά υπάρχει δυσαρμονία, γιά νά μή χρησιμοποιήσω τή λέξη αντίθεση, μεταξύ της απελευθέρωσης (καί επομένως ανάπτυξης) των μέσων παραγωγης καί των παραγωγικων οχέσεων. 'Ομως, μέσα σ’ αυτόν τόν κύκλο των παραγω- γικων σχέσεων δέν βλέπω μόνο τίς σχέσεις εργασίας. ’Αλλά κυρίως τίς σχέσεις συνεργασίας πού, κάτω από μιά καθαρά μαρξιστική θεώρηση, σημαίνει διεύρυνση καί -γιατί οχι;- γενίκευση της ευθύνης. Λόγου χάρη, τιμημένε σύντροφε Στάλιν, ποιός πηρε τήν ευθύνη γιά τήν εκτέλεση των τριάντα πέντε χιλιάδων αξιωματικων του Κόκκινου Στρατου, λίγους μη- νες πρίν από τόν τελευταιο Παγκόσμιο Πόλεμο;»

«Ήταν τόσοι πολλοί;»

«Πόσοι στρατηγοί καί αρχιστράτηγοι μαζί μέ τόν Τουχατσέφσκι.»

«Θά τόν συναντήσουμε σέ λίγο. Καταλαβαίνω τί θέλετε νά πειτε. 'Ομως η δικτατορία του προλεταριάτου, πιστεύω νά τή θεωρειτε κι εσεις, οπως αλλωστε οι Μάρξ καί Λένιν, ιστορικως αναγκαία, υποκαθιστα γιά ενα χρονικό διάστημα τή συλλογική ευθύνη μέ τήν κομματική. ’Ετσι καί μόνο ετσι, οπως σας ελεγα, γονατίσαμε, μέ ανυπολόγιστες θυσίες ειναι αλήθεια, τό ναζισμό. Καί ευθύς μετά, βοηθήσαμε ωστε ο κομμουνισμός νά γίνει παγκόσμιο σύστημα, θέτοντας στή γωνιά τόν ιμπεριαλισμό. Θέλετε μερικές προβλέψεις; Σέ δυό δεκαετίες, τό πολύ, η χώρα μας σέ συντροφική συνεργασία μέ τή Λαϊκή Κίνα, τήν ’Ινδονησία -πού θά ακολουθήσει σέ λίγο- καί τά ευρωπαϊκά σοσιαλιστικά κράτη, χάρη στίς και-νούργιες παραγωγικές σχέσεις πού εχουν ηδη λειτουργήσει ειτε πρόκειται νά λειτουργήσουν -ολες αυτές οι χωρες μαζί, ενωμένες μέσα σ’ ενα χαλύβδινο ιστορικό μπλόκ- θά οδηγήσουν τίς παραγωγικές τους δυνάμεις σέ μιά εκπληκτική οικονομική καί επομένως κοινωνική καί επομένως πολιτική καί πολιτιστική εκρηξη! Στό τέλος του αιώνα μας - αν έως τότε δέν εχει γίνει σοσιαλιστική επανάσταση στήν υπόλοιπη Ευρώπη καί στίς 'Ενωμένες Πολιτείες - οι χωρες του κομμουνισμου θά ε"χουν αφήσει τά καπιταλιστικά κράτη μιά ολόκληρη ιστορική περίοδο πιό πίσω απ’ αυτές. ’Επί παραδείγματι, τό επίπεδο ζωης, κατοικία, συγκοινωνίες, τροφή, ρουχισμός, ανέσεις, μόρφωση, κουλτούρα θά πρέπει νά ειναι δύο καί τρεις φορές ανώτερο. Ειναι επόμενο, τό προλεταριάτο της Γερμανίας, της Γαλλίας, των ΕΠΑ καί οσων χωρων εχουν παραμείνει στά νύχια του καπιτα- λισμου, νά ξεσηκωθεί. Γιατί δέν μπορεί ο Σοβιετικός εργάτης νά εχει τό ατομικό του σπίτι, αυτοκίνητο, ραδιόφωνο, ψυγείο -εκτός από τήν υγεία, τήν παιδεία καί τίς υπόλοιπες κρατικές παροχές- ενω ο Γερμανός λόγου χάρη συνάδελφός του νά ζεΐ στοιβαγμένος μέσα σέ αθλιες εργατικές πολυκατοικίες• καί νά κάθεται μέ τίς ωρες στήν ουρά, γιά νά πάει στή δουλειά του, χρησιμοποιώντας μαζικά μέσα συγκοινωνίας, ειτε γιά νά αγοράσει κρέας, κι αυτό σπάνιο. Ακόμα καί πατάτες.»

«Τιμημένε Στάλιν», τόν διέκοψα, «θά εχετε υπόψη σας ασφαλως οτι ο σύντροφος Νικήτας Χρουτσόφ, στή δεκαετία του I960, θά υποστηρίξει οτι η Σοβιετική 'Ενωση πρόκειται νά φτάσει καί νά ξεπεράσει τό επίπεδο ζωης των ΕΠΑ. 'Οπως επίσης θά γνωρίζετε οτι εικοσι χρόνια αργότερα, στό δεύτερο ημισυ της δεκαετίας του ’80, ο σύντροφος Μιχαήλ Γκορμπατσόφ θά καταργήσει ουσιαστικά τό Γκοσπλάν, καθιστώντας ουσιαστικά κέντρα του οικονομικου σχεδιασμου τήν εργοστασιακή μονάδα. ’Ετσι ο διευθυντής εργοστασίου θά καθορίζει τήν τιμή του προϊόντος καί τό υψος των μισθων.»

«Ποιοί ειναι αυτοί οι σύντροφοι;», ρώτησε ο Στάλιν μέ ενδιαφέρον. Καί γυρίζοντας πρός τόν Μπέρια:

«Σύντροφε Μπέρια, μήπως γνωρίζετε κάποιον Νικήτα Χρουτσόφ; Πως τόν ειπατε τόν αλλον;», μέ ρωτα.

«Μιχαήλ Γκορμπατσόφ.»

«Καί τί ακριβως εξουσίες πρόκειται νά εχουν αυτοί οι σύντροφοι;»

«Ειναι οι απευθείας διάδοχοί σας, αρχηγέ σύντροφε. Γενικοί Γραμμα- τεις του Κομμουνιστικου Κόμματος της Σοβιετικης 'Ενωσης.»

«Καί γιά ποιόν λόγο ειναι υποχρεωμένοι νά καταφύγουν σ’ αυτές τίς μασκαράτες, αφου σέ δέκα χρόνια κι ακόμα πιό πολύ σέ τριάντα πέντε χρόνια, η γενική κρίση θά εχει ρίξει σέ ερείπια τόν καπιταλισμό, πού στό μεταξύ θά κατασπαράζεται από πολέμους γιά τή μοιρασιά των πρώτων υλων καί τήν κατάκτηση αγορων, ενω η δική μας οικονομία θά εχει φτάσει στή Σελήνη;», ειπε σχεδόν φωναχτά γιά νά τόν ακούσουν καί οι αλλοι δυό, πού ως εκείνη τή στιγμή εδειχναν οτι δέν μας πρόσεχαν.

«Ως τή Σελήνη, σύντροφε Στάλιν», ειπε ο Μπέρια, «καί ακόμα πιό ψηλά!».

«Σύντροφε Μπέρια», του λέω σκύβοντας πρός τό μέρος του, «θά ηταν φρόνιμο από μέρους σας νά σημειώσετε τό ονομα του Χρουτσόφ. Ειμαι βέβαιος οτι ο σύντροφος αυτός θά διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στή ζωή σας. ’Ισως τόν πλέον σημαντικό.».

«Τί του λέτε, τί του λέτε μέ τόσο εμπιστευτικό υφος, σύντροφε Μίκη; 'Ο σύντροφος Μπέρια νομίζω οτι γνωρίζει ακόμα κι αυτό πού συμβαίνει κάτω απ’ αυτό τό κόκκινο χαλί πού παταμε αυτή τή στιγμή.»

’Απορροφημένος από τή συζήτηση, δέν κατάλαβα πώς μπήκαμε ξαφνικά στήν πολυτελή αιθουσα του 'Αγίου Γεωργίου, οπου συνήθως ο Στάλιν εδέχετο τούς διακεκριμένους επισήμους, σέ εντελως εξαιρετικές περιπτώσεις. Μιά φορά τό χρόνο, απένεμε ιδιοχείρως τά Βραβεια Στάλιν, ανωτάτη διάκριση της Σοβιετικης 'Ενωσης πρός τίς ξεχωριστές προσωπικότητες πού μέ τή δράση καί τό εργο τους συνέβαλαν στήν εδραίωση της Ειρήνης καί στή διεύρυνση των πνευματικων καί καλλιτεχνικων οριζόντων της ανθρωπότητας.

Οι πολυπληθείς πολυέλαιοι, ολοι αναμμένοι, σκόρπιζαν απλετο φως. 'Η αιθουσα βούιζε από τίς συζητήσεις πού εκαναν χωρισμένοι σέ μικρές ομάδες οι παριστάμενοι. Μόλις ομως μας αντελήφθησαν, σώπασαν ολοι μαζί, σέ βαθμό πού ακουγες τό τρίξιμο πού εκαναν οι μπότες του συντρόφου Στάλιν καθώς προχώρησε νά χαιρετήσει εγκάρδια τόν σύντροφο Τρότσκι, πού εχοντας απότομα σταματήσει νά μιλα (φαίνεται οτι τό θέμα ηταν φλέγον) γύρισε καί μας κοίταξε μέ εκφραση καταφανως εκνευρισμένη. Δέν του αρεσε νά τόν διακόπτουν, ιδιαίτερα οταν ανέπτυσσε ενα ένδια- φέρον επιχείρημα.

«Σύντροφε Λέοντα Νταβίντοβιτς, χαίρομαι πού σέ ξαναβλέπω. 'Ομως γιατί εχεις τό κεφάλι σου τυλιγμένο μ’ αυτόν τόν επίδεσμο;»

Πράγματι, τό κρανίο του Τρότσκι, γύρω γύρω από τό μέτωπο καί τούς κροτάφους ε'ως τό πίσω μέρος, ηταν δεμένο μ’ εναν κάτασπρο επίδεσμο. Μονάχα στήν κορυφή της αριστερας πλευρας υπηρχε μιά κηλίδα αιμα.

«Εχω τήν παραίσθηση, Ιωσήφ Βησαριόνοβιτς, οτι υπάρχει στό κρανίο μου μιά βαθιά τρύπα καί δέν μπορει νά αποσπάσει τή σκέψη μου απ’ αυτή τήν ιδέα.»

«Βλέπετε, σύντροφε Μίκη, οτι επιβεβαιώνεται η αποψή μου γι’ αυτό πού αποκάλεσα “βρόμικη δουλειά”. Πόσο πιό ευκολο νά ζεις μέ παραισθήσεις, μέ αφηρημένες εννοιες καί καθαρές ιδέες, ομορφες μόνο μέσα στά βιβλία. Σύντροφε Τρότσκι, ασφαλως θά εχετε ακούσει γιά τόν ακριβό μας σύντροφο Μίκη. ’Αλλωστε, γνωρίζετε οτι η σημερινή βραδιά γίνεται πρός τιμήν του.»

«Ποιός δέν γνωρίζει, σύντροφε Στάλιν, μιά από τίς σημαντικότερες προσωπικότητες του επαναστατικου μας κινήματος. Παρότι υποφέρω φριχτά από τίς γνωστές ημικρανίες, δέχτηκα χωρίς δισταγμό τήν ευγενική σας πρόσκληση, μόνο καί μόνο γιά νά σφίξω αυτό τό χέρι.»

Καί καθώς μιλουσε, κοίταζε μιά τόν Στάλιν καί μιά εμένα. Στό τέλος εσφιξε μέ τίς δυό του παλάμες τό δεξί μου χέρι καί τό χάιδευε μέ πραγματική συντροφική αγάπη.

Ξαφνικά εγινε φασαρία. Τό πληθος των προσκεκλημένων μπροστά μας αναταράχτηκε. Μερικοί ρωτουσαν: «Μά τί συμβαίνει;». Καί τότε ξεπή- δησε πάνω απ’ τό πληθος ο Μάγιάκόφσκι καί σκαρφάλωσε μπροστά μας σέ μιά καρέκλα. Φορουσε στολή κλόουν, κάτασπρη, μέ μεγάλες μαυρες κηλίδες. Στή θέση της καρδιας ειχε ζωγραφισμένους κόκκινους κύκλους, σάν κι αυτούς πού χρησιμεύουν στή σκοποβολή. Μέ βροντώδη φωνή καί ορθάνοιχτα τά μάτια, τόσο πού οι κόρες κάτασπρες, λές κι ειχαν ηλεκτρικό φως, καρφώνοντας τό βλέμμα του στό δικό μου, ειπε:

”Ώ πρίγκιπα των Κρίνων που μας ήρθες μέ τα φτερά του ’Αρχάγγελου Μιχαήλ μέσα σέ τόσα πρόσωπα ιστορικά μόνο εσένα αναγνωρίζω ισάξιό μου.

Γι’ αυτό μόνο σέ σένα θά μιλήσω γιά νά σου πω τό λόγο τουτο:

Μονάχα αυτός που εκλαψε βλέποντας τήν κόκκινη δύση του ήλιου εχει θέση μέσα στά ονειρα του κόσμου...

Μετά πήδησε καί τρέχοντας σχεδόν ηρθε καί μ’ αγκάλιασε. 'Η ανάσα του ανέδιδε μιά παράξενη μυρωδιά, πού μου θύμισε τά παιδικά μου χρόνια, στόν κηπο της Λέσβου, μέ τά χρώματα του Θεόφιλου. ’ Ηταν μαντζουράνα ανάμεικτη μέ δεντρολίβανο, πού συχνά τρίβαμε στίς φουχτες μας γιά νά μοσχομυρίσουν. Τά μάτια του, μελαγχολικά, μέ ρωτουσαν γιά τήν υγεία του ηλιου καί της θάλασσας.

«Εγώ ειμαι παιδί της στέπας», μου ειπε, «καί γι’ αυτό θαυμάζω οτιδήποτε μου θυμίζει τόν ωκεανό. Ξέρεις, ανατρίχιασα οταν εμαθα οτι εγραψες οπερα γιά τόν Καρυωτάκη.»

«Ειχα σκεφτεΐ νά τή γράψω γιά σένα. Μετά τήν εκτέλεση της ”Έβδομης στήν αιθουσα Τσαϊκόφσκι ο υπουργός Πολιτισμου, επί γενικης γραμματείας του συντρόφου Τσερνιένκο, μας κάλεσε μέ τόν Γιάννη Ρίτσο στό σεπαρέ του. Μας πρόσφερε τσάι, μέσα σέ χρυσοποίκιλτα σερβίτσια, καί μας ζήτησε νά γράψουμε μιά οπερα γιά τό Μπολσόι. Τότε του πρότεινα σάν θέμα τή ζωή καί τό θάνατό σας, πού υπηρξε τόσο ποιητικός. 'Ο σύντροφος υπουργός, ασφαλως, δέν αγνοουσε οτι τό εργο μου, μέ απόφαση του συντρόφου Σάβκα, του υπουργείου Πολιτισμου, μέ ημερομηνία 1957, κρίθηκε ακατάλληλο γιά τόν σοβιετικό λαό. Πράγμα πού σημαίνει οτι η πρότασή του, οπως καί τόσες αλλες, ηταν μιά απλή φιλοφρόνηση. ’Ετσι, γυρίζοντας στήν πατρίδα μου στράφηκα πρός τόν Κώστα Καρυωτάκη.»

«Θαυμάσια! Θαυμάσια! Τό σημαντικότερο ειναι οτι κι αυτός αυτοκτό- νησε.»

«Τί θά πει “κι αυτός αυτοκτόνησε”;», παρενέβη μέ ενδιαφέρον ο σύντροφος Στάλιν. «Καί γιατί φορατε αυτή τή γελοία στολή; Νομίζω οτι η αποκριά εχει τελειώσει πρό πολλου. Καί τί ειναι, σας παρακαλω, αυτοί οι κόκκινοι κύκλοι πού περιτυλίγουν τήν καρδιά σας. Μή μου πειτε, οπως ο σύντροφος Τρότσκι πρό ολίγου, οτι εχετε κι εσεις τήν παραίσθηση οτι υπάρχει τρύπα στήν καρδιά σας.»

«Οχι, σύντροφε Στάλιν. Πρόκειται γιά εναν αστεϊσμό των καιρων. 'Η ποίηση στό στόχαστρο της ιστορικης σκοπιμότητας. 'Ο σύντροφος Μίκης τελειώνει τήν οπερά του μέ τή φράση “ΑΛΤ! Πυροβολω τό Μέλλον!”. Γνωρίζοντας αυτό τό εντελως απροσδόκητο γιά ενα μουσικό εργο τέλος, σκέφθηκα: “Μήπως πρέπει νά εντοπίσω μέ κόκκινους κύκλους αυτό τό μέλλον, ωστε νά ευκολύνω τό εργο του ποιητη;”.»

«Λοιπόν, σύντροφε Τρότσκι», απευθύνθηκε ξαφνικά ο ’Ιωσήφ Βησα- ριόνοβιτς στόν παλιό του συναγωνιστή καί κατά κάποιον τρόπο ιεραρχικά ανώτερο, μιας καί υπηρξε ’Επίτροπος του Κόκκινου Στρατου. «Τί εχετε νά πειτε, τώρα πού τό οραμα της παγκόσμιας επανάστασης παίρνει σάρκα καί οστά;»

«Τί εννοειτε, σύντροφε Στάλιν;»

«’Εννοω οτι η θεωρία σας, κατά τήν οποία η επανάσταση μόνο σέ μιά χώρα ειναι αδύνατη, κατέρρευσε. Σήμερα, πάνω από ενα δισεκατομμύριο κάτοικοι της γης ζουνε σέ χωρες πού κατά τόν α η β τρόπο εχουν αποδεχθεί τά ιδανικά του κομμουνισμου. Κι αυτό, χάρη στή Σοβιετική 'Ενωση, πού μέ τόσο πείσμα καταπολεμήσατε καί εξακολουθείτε νά τήν καταπολεματε... Παρ’ ολίγο νά ειχαμε στό πλευρό μας αλλον ενα λαό, τόσον ακριβό γιά ολους εμας, τόν ελληνικό. 'Ομως, οπως δείχνουν τά πράγματα, εκεί η αντεπανάσταση, χάρη στή δραστήρια ανάμειξη καί υποστήριξη των 'Ενωμένων Πολιτειων, φαίνεται οτι κερδίζει τό παιχνίδι. 'Ο διακεκριμένος επαναστάτης καί σύντροφός μας Μίκης, σέ λίγα λεπτά πρόκειται νά ειναι ενα από τά τελευταια θύματα αυτης της ενδοξης μάχης. ’Ηδη, χιλιάδες σύντροφοί μας, 'Ελληνες επαναστάτες, σαπίζουν μέσα στήν ελληνική γη. Φοβαμαι οτι καί αλλες χιλιάδες θ’ ακολουθήσουν εως τό τέλος των εχθροπραξιων. 'Οπως καί νά ’χει τό ζήτημα, νομίζω, αγαπητοί μου σύντροφοι» -υψωσε τή φωνή του ωστε νά τόν ακούσουν καί οι υπόλοιποι-» οτι εχει ξεχωριστή σημασία γιά μας νά εχουμε κοντά μας τόν σύντροφό μας, λίγες στιγμές πρίν απ’ τή θυσία του. Αυτό ακριβως προσδίδει στήν παρουσία του σύντροφου Μίκη ολη τήν ιστορική, θά ’λεγα, διάσταση της στιγμης πού ζουμε.

Εμείς, σύντροφοι, ειμαστε ματεριαλιστές. Δέν πιστεύουμε στήν αλλη ζωή. Αυτά τά εχουμε αφήσει γιά τούς παπάδες καί τούς υποκριτές. ’Εντούτοις θά συμφωνήσω μέ τόν ακριβό μας σύντροφο, ποιητή του λαου από τήν 'Ελλάδα, πού ισχυρίζεται οτι οι νεκροί του πολέμου περιμένουν κάτω από τό χωμα τό χαρούμενο μήνυμα της νίκης. Σύντροφε Μάγιάκόφσκι, μπορείτε νομίζω νά μας υπενθυμίσετε τούς στίχους του 'Ελληνα συναδέλφου σας, επιφανους κομμουνιστη καί διακεκριμένου ποιητη, βραβευμένου μέ τό Βραβείο Λένιν, Γιάννη Ρίτσου;»

Πρίν ομως ο Μαγιακόφσκι σκαρφαλώσει ξανά στήν καρέκλα, γιά νά απαγγείλει τούς στίχους από τή Ρωμιοσύνη, οι σύντροφοι Μπέρια, Του- χατσέφσκι, Μολότοφ καί Τρότσκι πιασμένοι αγκαλιά αρχισαν νά τραγουδουν μέ στεντόρεια φωνή:

Κάτω απ’ τό χωμα μές στά σταυρωμένα χέρια τους

κρατανε της καμπάνας τό σκοινί

προσμένουνε τήν ωρα νά σημάνουν τήν ανάσταση!

Τουτο τό χωμα είναι δικό τους καί δικό μας δέν μπορεί κανείς νά μας τό πάρει.

Καθώς ολη η αιθουσα ειχε πλημμυρίσει μέ τούς ηχους της Ρωμιοσύνης, ενιωσα ενα χέρι νά μέ ακουμπα τρυφερά στόν ωμο. «’Αν ειχαμε στόν καιρό πού επρεπε αυτή τή μουσική, η προσπάθειά μας θά ηταν ευκολότερη. Γνωρίζετε μήπως τόν συνθέτη;»

«’Οχι, σύντροφε Στάλιν. Πρόκειται μαλλον γιά κάποιο τραγούδι λαϊκό, οπως τόσα καί τόσα πού γράφουν ανώνυμοι ανθρωποι του λαου.»

«'Ο Λαός ειναι μιά αστείρευτη δεξαμενή! 'Ολη η δύναμή μας πρέπει νά στηρίζεται σ’ αυτόν! Νά εκπορεύεται από τό Λαό καί νά απευθύνεται στό Λαό! Ποιά ειναι η στάση του ελληνικου λαου μέσα στά διαδραματιζόμενα γεγονότα; Θά ηθελα τή γνώμη σας, γιατί οι πληροφορίες πού φτάνουν ε'ως εμας ειναι αντιφατικές.»

Τό τραγούδι σταμάτησε απότομα, οπως ειχε αρχίσει. 'Ολοι περίμεναν τώρα τον αρχιστράτηγο του Σοβιετικου Στρατου νά πάρει τό λόγο. ’Η μαλλον νά συνεχίσει οσα μας ελεγε λίγο πιό πρίν.

«Αγαπητοί μου σύντροφοι. 'Η αναφορά μου στούς συντρόφους νεκρούς, οσους σκεπάζει καί οσους θά σκεπάσει στό αμεσο μέλλον η ελληνική γη, δέν ηταν τυχαία. Γιατί ο κομμουνιστής πού θυσιάζεται γιά τά ιερά μας ιδανικά περιμένει, οπως λέει καί τό θαυμάσιο ποιητικό κείμενο, εστω καί νεκρός, νά χτυπήσει τίς καμπάνες της ’Ανάστασης. Καλέσαμε λοιπόν σήμερα εδω τόν τιμημένο σύντροφο Μίκη, πού σέ λίγο θά τούς συναντήσει γιά νά τούς μεταφέρει τό ευχάριστο νέο. 'Οτι δηλαδή η θυσία τους δέν πηγε χαμένη. Γιά τό σκοπό αυτό διαλέξαμε τίς σκληρότερες μαρτυρίες, τήν αυστηρότερη κριτική, γιατί ετσι τό συνηθίζουμε εμεις οι μπολσεβίκοι! Νά βλέπουμε δηλαδή τήν πραγματικότητα κατάφατσα! Γι’ αυτό προτείνω νά πιάσουμε ευθύς τόν ταυρο από τά κέρατα. ’Ας δουμε στό βίντεο, παρακαλω, τή συνάντηση οπου ξεκαθαρίζεται μιά γιά πάντα τό ηθος καί η ακεραιότητα του Γενικου Γραμματέα του ΚΚΕ, συντρόφου Νίκου Ζαχαριάδη.»

Σταμάτησεγιά λίγο καί μετά στράφηκε στόν στρατάρχη Τουχατσέφσκι:

«Μήπως θά ηταν φρονιμότερο νά αποσυρθεΐτε; 'Οπως λέει καί η παροιμία, δέν ειναι σωστό νά μιλα κανείς γιά σκοινί στό σπίτι του κρεμασμένου.».

«Σύντροφε ’Αρχιστράτηγε, δέν εχω, οπως ξέρετε, κανένα πρόβλημα. Τό αν υπηρξα η οχι προδότης, υποθέτω οτι τό γνωρίζετε καλύτερα από κάθε αλλον εσείς. Γι’ αυτό θά χαρω αν ο σύντροφος Μίκης επιστρέψει στό μετερίζι του, μέ τή βεβαιότητα οτι εχει περάσει ανεπιστρεπτί η εποχή οπου η ανακάλυψη καί η παραδειγματική εκτέλεση πλασματικων προδοτων εξυπηρετουσε τά βαθύτερα συμφέροντα του Κόμματος.»

«Εχει καλως! Λοιπόν, σύντροφοι, ας καθίσουμε.»

'Ολοι κάθισαν. 'Ο σύντροφος Στάλιν μέ παρακάλεσε νά πάρω θέση στό πλευρό του. Τό βίντεο, τελευταίας τεχνολογίας, μαλλον μελλοντικης, ε- ριχνε τήν εικόνα σέ μιά τεράστια ασπρη οθόνη πού εκείνην τή στιγμή τοποθέτησαν οι κόκκινοι φρουροί.

Ειδα στό εκράν τόν σύντροφο Στάλιν, ορθιο, ν’ αποχαιρετα εγκάρδια τόν σύντροφο Νίκο Ζαχαριάδη, Γενικό Γραμματέα της Κεντρικης ’Επιτροπης του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας. Πλάι του, περίμενε νά ’ρθει η σειρά του ο Μητσος Παρτσαλίδης, γραμματέας του ΕΑΜ καί μέλος του Πολιτικου Γ ραφείου του ΚΚΕ. Πιό κεΐ στέκονταν ο ’Εμβέρ Χότζα. Τότε μπηκε ξαφνικά στήν εικόνα ο σύντροφος Μολότοφ, πού ειπε απευθυνόμενος στόν Νίκο Ζαχαριάδη:

«Ειχα νά σας πω κάτι, σύντροφε Νίκο. 'Η Κεντρική ’Επιτροπή του Κομμουνιστικου Κόμματος της Σοβιετικης 'Ενωσης εχει πάρει ενα γράμμα από εναν σύντροφό σας, στό οποίο γράφει πώς “ο Νίκος Ζαχα- ριάδης ειναι πράχτορας των ’Αγγλων”. Δέν ανήκει σέ μας νά λύσουμε αυτή τήν υπόθεση, αλλά δέν μπορουμε νά τό κρύψουμε χωρίς νά σας ενημερώσουμε σχετικά μέ τό περιεχόμενό του, πολύ περισσότερο οταν σ’ αυτό κατηγορειται ε'νας σύντροφος ηγέτης του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας. Νά καί τό γράμμα! Τί λέτε εσεις γι’ αυτό;»

«Αυτό τό ζήτημα τό εξηγω», απάντησε ο Νίκος Ζαχαριάδης καί πρόσθεσε: «'Οταν τά σοβιετικά στρατεύματα μας απελευθέρωσαν από τό στρατόπεδο συγκέντρωσης, εγώ πηγα στή σοβιετική διοίκηση νά ζητήσω νά μέ στείλουν τό γρηγορότερο στήν ’Αθήνα, επειδή εκει ηταν η θέση μου. Ήταν αποφασιστικές στιγμές καί επρεπε νά βρίσκομαι στήν 'Ελλάδα. 'Η διοίκησή σας ομως, σέ κεινες τίς στιγμές, δέν ειχε μέ τί νά μέ μεταφέρει. Τότε υποχρεώθηκα νά πάω στήν αγγλική διοίκηση, οπου ζήτησα νά μέ στείλουν στήν πατρίδα. Οι ’Αγγλοι μέ ανέβασαν σέ ενα αεροπλάνο καί ετσι επέστρεψα στήν 'Ελλάδα. Τήν επιστροφή μου στήν πατρίδα, μέσω της αγγλικης διοίκησης αυτός ο σύντροφος τή θεωρεί σά νά εγινα εγώ πράχτορας των ’Αγγλων, πράγμα πού δέν ειναι αλήθεια.»

Ο Στάλιν επενέβη καί ειπε: «’Εντάξει, κι αυτό τό ζήτημα εληξε. 'Η συνάντηση τέλειωσε!». Στό σημείο αυτό ολοι μέσα στήν αιθουσα σηκώθηκαν ορθιοι κι αρχισαν νά χειροκροτουν. Κάποιος φώναξε «Ζήτω ο Στάλιν!» κι αμέσως, μέ μιά φωνή, οι υπόλοιποι απάντησαν «Ζήτω! Ζήτω! Ζήτω!». Καί πάλι εγινε ησυχία, γιατί τώρα στήν οθόνη μετά τίς χαιρε- τουρες ο Στάλιν ξαναφώναξε: «Σταθειτε, σύντροφοι! ’Αγκαλιαστείτε ο ενας μέ τόν αλλο, σύντροφε Χότζα καί σύντροφε Ζαχαριάδη!».

Αγκαλιάστηκαν. Εκείνην τή στιγμή η κάμερα δείχνει σέ γκρό πλάν τόν Μητσο Παρτσαλίδη νά λέει: «Δέν υπάρχει κανείς αλλος σάν τόν Στάλιν, αυτός φέρθηκε σάν πατέρας μας. Τώρα τό καθετί ειναι ξεκάθαρο». 

Στό σημείο αυτό αναψαν τά φωτα. 'Ο σύντροφος Στάλιν απευθυνόμενος πρός εμένα ειπε: «Καί γιά σας, σύντροφε Μίκη, τά πράγματα ειναι ξεκάθαρα;»

Βρισκόμουν σέ διέγερση. Πρέπει νά πω οτι γιά μας, τούς απλούς κομμουνιστές, ο Νίκος Ζαχαριάδης αποτελουσε μυθική φυσιογνωμία. Στήν εξορία, κάθε του 'Αγίου Νικολάου βάζαμε τά καλά μας καί κάναμε βίζιτες ο ε'νας στόν αλλον, οπως γίνεται μέ τούς στενούς συγγενεις. ’ Ηταν ομορφος. Πάντα γελαστός. Τά μάτια του, πανέξυπνα, ηταν ο καθρέφτης μιας σπάνιας καλλιέργειας καί ανώτερης σκέψης, γιά τό καθετί. ’Απέ- ναντί του ολοι οι αστοί πολιτικοί ηταν νάνοι. Τούς επαιζε στά δάχτυλα μέ τίς ανεξιχνίαστες πολιτικές του συλλήψεις πού, ειναι αλήθεια, ουτε καί μεΐς, η βάση, μπορούσαμε πολλές φορές νά κατανοήσουμε. Ξέραμε πάντως οτι εχει δίκιο. Κι αυτό ειναι τό βασικό. 'Οποια απόφαση κι αν επαιρ- νε, εμείς θά τήν ακολουθούσαμε. 'Οταν βγηκε από τό Νταχάου, στό δρόμο γιά τήν 'Ελλάδα, κάποιος δημοσιογράφος τόν παγίδεψε κι ετσι ειπε μιά φράση πού μας ταλαιπώρησε. Δηλαδή, αντί νά πει Βόρειος ’Ηπειρος, πού ηταν ενα από τά εθνικά αιτήματα της εποχης, ειπε Νότιος ’Αλβανία.

'Ομως αργότερα διόρθωσε τό λάθος του, πού ομως, οπως θά δουμε, προ- κάλεσε προβλήματα στή μεριά των ’Αλβανων συντρόφων. Στό 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ ανέπτυξε τή θεωρία των δύο αξόνων. 'Οτι δηλαδή η 'Ελλάδα θά πρέπει νά βρίσκεται σέ ιση απόσταση ανάμεσα στόν ’Αξονα-’Αγγλία καί στόν ’Αξονα-Σοβιετική 'Ενωση. ’Ημουν τότε νεαρός επονίτης, στή φρουρά της προσωπικης του ασφάλειας. ’Ετσι μπόρεσα νά τόν πλησιάσω περίπου στά δυό μέτρα κι αυτό αποτελουσε γιά μένα ενα προσωπικό ρεκόρ πού μέ ξεχώριζε από τούς αλλους.

Σήμερα μιά τέτοια θέση των «δύο αξόνων» καί της «ίσης απόστασης» - κάτω από τό πρίσμα των γεγονότων πού μεσολάβησαν - θά ελεγα οτι ειναι πραγματικά μεγαλοφυής. Δείχνει δυναμικό ρεαλισμό πού, αν εφαρμόζονταν, η μοίρα της χώρας μας θά ηταν διαφορετική.

'Οπως ειδαμε, τόν ’Ιούνιο θαρρω, τό 1945, αποκήρυξε μέ ενυπόγραφο αρθρο του στόν Ριζοσπάστη τόν ’Αρη Βελουχιώτη, χωρίς ν’ ακουστεί από πουθενά αντίθετη αποψη. 'Οπως ειναι γνωστό, ο ’Αρης καί ο Τζαβέλας αυτοκτόνησαν γιά νά μήν πιαστουν. 'Ο στρατός εκοψε τά κεφάλια τους καί τά κρέμασε πρωτα στήν κεντρική πλατεία των Τρικάλων καί μετά της Λαμίας, πού ηταν ιδιαίτερη πατρίδα του, γιά νά τόν δει καλά ο κόσμος καί νά πιστέψει πώς πράγματι ο θρυλικός ηγέτης του ΕΛΑΣ δέν υπάρχει πιά. 

'Ολες οι εφημερίδες γέμισαν μέ τά δυό κομμένα κεφάλια. 'Ομως εμείς, παλιοί θαυμαστές του ’Αρη, λέγαμε μέσα μας: «Κανείς δέν εχει τό δικαίωμα νά πάει ενάντια στό Κόμμα καί τόν ηγέτη του. ’Αν ησουν φρόνιμος, τώρα θά ειχες τό κεφάλι πάνω στούς ωμους σου». ’Αλλο θέμα αν αργότερα η ροή των γεγονότων δικαίωσε τίς αμφιβολίες του ’Αρη πάνω σέ μιά σειρά ιστορικές πρωτοβουλίες της κομματικης ηγεσίας. Καί κυρίως γιά τόν Σιάντο, γενικό γραμματέα του Κόμματος, πού στά 1947 ο Ζαχαριάδης τόν χαρακτήρισε πράχτορα. 'Ολοι καί πάλι ακολούθησαν τόν Ζαχαριάδη, χωρίς κανένας νά θέσει τό ερώτημα: «Μά γιά νά ειναι πράκτορας ο Σιάντος καί νά εφαρμόζει λαθεμένη ταχτική, τότε ο ’Αρης πού χτυπουσε αυτή τήν πολιτική ειχε δίκιο». ’Οχι! Καί ο Σιάντος πράχτορας καί ο ’Αρης δηλωσίας!

Στά 1946 ο Νίκος Ζαχαριάδης αποφάσισε «’Αποχή» καί ολοι τόν α-κολούθησαν πειθήνιοι, οπως τό κοπάδι τόν καλό βοσκό. Στή διάρκεια του ’Εμφύλιου πολέμου φάνηκε οτι υπάρχει διάσταση ως πρός τήν τακτική του Δημοκρατικου Στρατου. Σέ χοντρές γραμμές, εμείς πού ανήκαμε στή βάση, ειχαμε καταλάβει οτι ο Μάρκος, αρχηγός του Δημοκρατικου Στρατου καί πρόεδρος της Κυβέρνησης του Βουνου, ηταν υπέρ της αντάρτικης τακτικης, ενω ο σύντροφος Ζαχαριάδης πίστευε πώς ηρθε καιρός ο Δημοκρατικός Στρατός νά περάσει στό επίπεδο του τακτικου στρατου. 'Η διαφωνία εληξε μέ τήν απομάκρυνση του Μάρκου καί τήν ανάληψη της αρχιστρατηγίας από τόν Γενικό Γραμματέα του Κόμματος. 'Η βάση καί πάλι χαιρέτισε μ’ ενθουσιασμό αυτή τήν επιλογή.

Μά καί μετά τό τέλος του ’Εμφύλιου, οταν ο Ζαχαριάδης -πού βρισκόταν στό εξωτερικό- χαρακτήρισε τόν Πλουμπίδη, κομματικό υπεύθυνο της παράνομης οργάνωσης μέσα στήν 'Ελλάδα, πού δικάστηκε από τό στρατοδικείο Αθηνων σέ θάνατο, προδότη, μέ ολη τή συμπάθεια πού ειχε προκαλέσει σέ ολο τόν ελληνικό λαό η θαρραλέα στάση του παλαίμαχου κομμουνιστη μπροστά στούς δικαστές του, οι κομμουνιστές ακολούθησαν τόν Ζαχαριάδη. Καί πρωτος καί καλύτερος ο ιδιος ο Πλουμπίδης, πού σέ ερώτηση στρατοδίκη γιά τό ποιά ειναι η γνώμη του, πού ο αρχηγός του τόν κατηγορεί γιά προδότη, εκείνος ειπε: «'Ο Ζαχαριάδης, γιά νά τό πει, σημαίνει οτι ξέρει». ’Εγινε η εκτέλεση. Τότε ο Ζαχαριάδης ειπε από τόν ραδιοφωνικό σταθμό του Κόμματος πού βρίσκονταν στή Βουδαπέστη: «Δέν τόν εκτέλεσαν. ’Αλλά τόν εστειλαν στή Νότιο ’Αμερική». Τότε ο ελληνικός τύπος δημοσίεψε τό πτωμα του Πλουμπίδη τρυπημένο από τίς σφαίρες του εκτελεστικού αποσπάσματος. ’Ίσως τότε, με τη φωτογραφία αυτή, νά συνέβησαν μερικές μακροσκοπικές μετακινήσεις μέσα στή συνείδηση ορισμένων κομμουνιστών. Γιά πρώτη φορά. 'Όμως τώρα βρισκό-μαστε στόν ’Ιούλιο του 1949, μεταξύ Μακρονήσου καί Κρεμλίνου, καί ο θαυμασμός μου γιά τόν Ζαχαριάδη δέν εχει ορια. 

Γι’ αυτό, απευθυνόμενος στόν Στάλιν, ειπα:

«Ειναι αυτονόητο, σύντροφε Στρατάρχη, οτι ο συκοφάντης σύντροφος πού εστειλε αυτό τό γράμμα πρός τήν Κεντρική ’Επιτροπή του Κομμουνιστικοί Κόμματος της Σοβιετικης 'Ενωσης ειναι πράχτορας του ιμπεριαλισμού. Δέν θέλω νά μάθω τ’ ονομά του. ’Εξάλλου κάτι τέτοιο θά ηταν αντίθετο πρός τήν κομματική δεοντολογία. 'Ομως, οποιοσδήποτε κι αν ειναι, νομίζω οτι του αξίζει η ανώτατη τιμωρία πού τό Κόμμα μας επιβάλλει σέ τέτοιου ειδους προδότες. Ειμαι βέβαιος, τιμημένε μας σύντροφε, οτι αν οι 'Ελληνες κομμουνιστές ειχαν αντίληψη γι’ αυτό τό διάβημα, θά εστηναν αυτόν τόν σύντροφο στά εξι μέτρα, υστερα από συνοπτική διαδικασία.»

«Δηλαδή συμφωνείτε μέ τήν αποψη πού εξέφρασα στό βίντεο καί πού, πρέπει νά σας διευκρινίσω, πρόκειται νά γίνει στίς αρχές του νέου ετους, 1950... Θά εχουν περάσει εως τότε ακριβως εξι μηνες, πού μαζί μέ τούς χιλιάδες αλλους τιμημένους συντρόφους, κάτω από τήν ιερή ελληνική γη θά κρατατε ολοι μαζί σκοινί μέ τό οποίο θά χτυπήσετε τίς καμπάνες της ’Ανάστασης!»

Στά λόγια αυτά, λές καί ειχαν στά καθίσματά τους σουστες, οι σύντροφοι πετάχτηκαν ορθιοι κραυγάζοντας ενθουσιώδικα: «Ζήτω οι 'Ελληνες σύντροφοι νεκροί!», «Ζήτω η Μεγάλη ’Ανάσταση!», «Ζήτω ο μεγάλος τιμονιέρης του παγκόσμιου ’Επαναστατικου Κινήματος, σύντροφος Στάλιν!».

«Καί τώρα ας περάσουμε στό πρωτο μέρος της κριτικης πού διατυπώνει ο Γενικός Γραμματέας του ’Αλβανικου Κόμματος ’Εργασίας, διακεκριμένος σύντροφος ’Εμβέρ Χότζα.»

Έγινε ξανά σκοτάδι. Στό εκράν φάνηκε ξανά τό γραφειο του Στάλιν στό Κρεμλίνο. Ό ιδιος ορθιος χαιρετουσε τήν αλβανική αντιπροσωπεία: τόν ’Εμβέρ Χότζα, τόν Σπύρο Κολέκα καί τόν Μιχαήλ Πρίφτι, τόν ’Αλβανό πρεσβευτή στή Μόσχα. Μιλώντας στόν σύντροφο ’Εμβέρ, του λέει: «Μου φαίνεσαι αδύνατος. Μήπως είσαι αρρωστος; Ή εισαι κουρασμένος;».

«Η Κεντρική Επιτροπή του Κόμματός μας, τιμημένε σύντροφε Στάλιν», αρχισε χωρίς καθυστέρηση τήν εκθεσή του ο ’Αλβανός ηγέτης, «επικρότησε πλέρια τήν ’Απόφαση του Πληροφοριακου Γραφείου καί μέ ειδική ανακοίνωση εμείς καταδικάσαμε τόν προδοτικό, άντιάλβάνικό καί αντσοβιοτικό δρόμο της τροτσκιστικης γιουγκοσλάβικης ηγεσίας...».

Άκουσα τόν σύντροφο Τρότσκι δίπλα μου νά διαμαρτύρεται διακριτικά, λέγοντας οτι δέν εχει τίποτα τό κοινό μέ τόν Τίτο. 'Ομως ο Στάλιν γύρισε καί τόν παρακάλεσε νά σταματήσει, γιά νά μή διασπαστει η προσοχή μας από τό βίντεο.

«Η ηγεσία του Κόμματός μας», συνέχισε ο σύντροφος Χότζα, «από χρόνια ειχε προσκρούσει στήν εχθρική καί συνωμοτική δράση των τιτοϊ- κων, στήν αυθάδεια καί στίς ραδιουργίες των απεσταλμένων του Τίτο, Βουκμάνοβιτς Τέμπο καί Ντουσιάν Μουγκόστα...».

«Παρακαλω», φώναξε ο σύντροφος Στάλιν. «Δέν μας ενδιαφέρουν αυτή τή στιγμή αυτά. Προχωρηστε τό βίντεο γιά νά δουμε τό μέρος οπου ο σύντροφος ’Εμβέρ αναφέρεται στό ελληνικό ζήτημα.»

Οι εικόνες αρχισαν νά τρέχουν, ενω η φωνή του συντρόφου Χότζα ψί- λαινε, ψίλαινε, εως οτου εγινε ενας πάρα πολύ οξύς ηχος, σάν σφύριγμα. Μετά η φωνή χόντρυνε απότομα. 'Η εικόνα γιά μιά στιγμή σταμάτησε. 'Ο χειριστής τήν πηγε μιά μπρός, μιά πίσω, γιάνά πιάσειτό ακριβές σημείο. Καθαρά πιά καί νορμάλ, ακούστηκε καί πάλι η φωνή του αλβανου ηγέτη.

«Ο Δημοκρατικός Στρατός της 'Ελλάδας στέκει μακριά από τό λαό. »

«Πως; Πως ειπατε;», τόν διακόπτει ο Στάλιν.

Αν ειναι δυνατόν, σκέφτηκα, νά λέγονται τέτοια πράγματα τή στιγμή πού ο ελληνικός λαός σύσσωμος, αληθινός γίγας, αντιμετώπιζε τή συνδυασμένη επίθεση του ελληνικου μοναρχοφασισμου καί του άγγλοάμερι- κάνικου ιμπεριαλισμου!

«Σύντροφε Στάλιν! Διαμαρτύρομαι», ειπα σχεδόν χωρίς νά το θέλω.

«Σας παρακαλω, σύντροφε, ηρεμηστε. 'Οταν τελειώσει ο σύντροφος Χότζα, οπως ηδη σας ειπα, θά ειμεθα ευτυχείς ν’ ακούσουμε καί τίς δικές σας απόψεις.»

Στό μεταξύ στήν οθόνη κάτι ελεγε ο σύντροφος ’Εμβέρ πού δέν ακουσα καλά. Μόνο τή φράση «λαθεμένες απόψεις του Νίκου Ζαχαριάδη», γεγονός πού μου ανέβασε τό αιμα στό κεφάλι. 'Ο σύντροφος Στάλιν, πού κατάλαβε τή διάθεσή μου, πηρε τό χέρι μου στίς φουχτες του καί τό χάιδευε πατρικά γιά νά μέ ηρεμήσει.

«Εμεις πιστεύουμε», συνέχισε ο σύντροφος ηγέτης του αλβανικου λαου, «οτι η ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας, από τόν καιρό του πολέμου ενάντια στούς χιτλερικούς, εχει κάνει σοβαρά λάθη, σχετικά μέ τό δυνάμωμα καί τήν επέκταση του κόμματος στό χωριό καί στήν πόλη καί οτι αυτά τά λάθη εκδηλώθηκαν κατά τή διάρκεια του αγώνα ενάντια στήν εσωτερική αντίδραση καί τήν αγγλοαμερικάνικη επέμβαση.

Έχοντας τή λαθεμένη γνώμη οτι η πόλη θά επαιζε τόν αποφασιστικό ρόλο στή νίκη ενάντια στούς χιτλερικούς καί στήν εσωτερική αντίδραση, η ηγεσία του Σιάντου, πού υπηρξε συνθηκολόγος καί οπορτουνιστής, μπροστά στήν αγγλοαμερικάνικη αντίδραση στά χρόνια του αποφασιστικου αγώνα, διέταξε νά παραμείνει τό ελληνικό προλεταριάτο στίς πόλεις.»

Καί πάλι, χωρίς νά τό θέλω, ειπα: «Σωστά!».

Αμέσως ο σύντροφος Στάλιν διέταξε ν’ ανάψουν τά φωτα της αιθουσας ρωτώντας με δυνατά γιά ν’ ακούσουν καί οι αλλοι.

«Αν ακουσα καλά, τιμημένε σύντροφε Μίκη, συμφωνείτε μέ τήν παραπάνω κριτική του συντρόφου Γενικου Γραμματέα του ’Εργατικου Κόμματος της ’Αλβανίας ’Εμβέρ Χότζα. Τί εχετε συγκεκριμένα νά καταθέσετε σχετικά μέ τήν καταγγελία αυτή;»

«Σας παραπέμπω, αγαπητοί σύντροφοι, στόν δεύτερο τόμο της αυτοβιογραφίας μου, μέ τόν τίτλο Οι Δρόμοι του ’Αρχάγγελου, πού θά κυκλοφορήσει γνωστός ’Αθηναίος εκδότης. Καί οπου αναφέρομαι στήν προσωπική μου πείρα τήν εποχή της αρχης του ’Εμφύλιου. Πράγματι, τό Κόμμα μας ε'δωσε εντολή νά παρουσιαστουμε στόν ’Εθνικό Στρατό, γιά νά τόν διαβρώσουμε από τά μέσα. Αυτό ειχε σάν αποτέλεσμα νά παγιδευτουν δεκάδες χιλιάδες νέοι κομμουνιστές, πού φλεγόντανε από τόν πόθο νά πολεμήσουν μέ τό οπλο στό χέρι τό μοναρχοφασισμό. 'Ο εχθρός χώρισε τούς στρατευμένους κομμουνιστές σέ τρεις κατηγορίες. Στήν κατηγορία Γ, δηλαδή τούς ακρως επικίνδυνους πού τούς εστειλε στή Μακρόνησο.»

«Πόσοι ησαν αυτοί;»

«Δεκάδες χιλιάδες. Στήν κατηγορία Β, πού τούς κράτησε στά μετόπισθεν. Πολλούς απ’ αυτούς τούς χρησιμοποίησε συστηματικά στά εκτελεστικά αποσπάσματα, πού τουφεκίζανε καθημερινά δεκάδες καταδικασμένους από τά στρατοδικεία, κομμουνιστές καί κομμουνίστριες.»

«Πόσοι ησαν αυτοί; ’Εννοω οι εκτελεσθέντες...»

«Πάνω από δέκα χιλιάδες. 'Οσοι δηλαδή εκτελέστηκαν μέ νόμιμες διαδικασίες στήν περίοδο 1946-1952. Καί τέλος, στήν κατηγορία Α. Αυτοί κρίθηκαν ελαφρως επικίνδυνοι. ’Εκπαιδεύτηκαν καί στάλθηκαν στό μέτωπο νά αντιμετωπίσουν ενοπλα τούς συντρόφους τους.»

«Μπορειτε νά μας πειτε πόσοι ησαν συνολικά καί στίς τρεις κατηγορίες;»

«Σύντροφε Στάλιν, στά 1945 η ΕΠΟΝ αριθμουσε 700.000 νέους καί νέες. Στά 1946-1947 μπορω μέ βεβαιότητα νά σας πω οτι στούς δύο νέους ο ενας ηταν κομμουνιστής. Γιά νά μήν πω οτι στούς τρεις νέους οι δύο ηταν κομμουνιστές. 'Οπότε στόν ’Εθνικό Στρατό, Ίσως ε'να πάνω από τό πενήντα τοΐς εκατό, ανηκαν στίς δυό τελευταιες κατηγορίες.»

«Καί πολέμησαν;»

«Βεβαίως. Καί οσο περνουσε ο καιρός καί η πλάστιγγα εγερνε υπέρ του ’Εθνικου Στρατου, γίνονταν περισσότερο φανατικοί.»

«Ποιό αλλο στοιχειο εχετε νά καταθέσετε;»

«'Οταν ζητήσαμε νά παμε στό βουνό.»

«’Εσεις δέν καταταγήκατε στό στρατό;»

«Οχι!»

«Γιατί;»

«Γιατί φοβήθηκα. Ήμουν βέβαιος οτι θά μέ λιώσουν στά βασανιστήρια, δεδομένου οτι ημουν στέλεχος της ΕΠΟΝ καί πρώην μαχητής του ΕΛΑΣ.»

«Καί τί κάνατε;»

«Πέρασα στήν παρανομία. Και ζήτησα νά μέ στείλουν στό βουνό. Τότε ο κομματικός υπεύθυνος επανέλαβε επί λέξει αυτά πού ακούσαμε προ ολίγου νά μας λέει ο σύντροφος ’Αλβανός ηγέτης. Γι’ αυτό τό λόγο ακρι- βως α’ισθάνθηκα κάτι σάν σόκ.»

«Τί σας ειπε ο κομματικός υπεύθυνος;»

«'Οτι η κρίσιμη -η κορυφαία- μάχη θά δοθεί στίς πόλεις. ’Εκεί μέσα θά χτυπηθει καί θά νικηθει ο εχθρός. 'Οπως στήν Κατοχή.»

«Καί σείς τί του ε’ιπατε;»

«Του εκανα τήν παρατήρηση οτι οι συνθηκες αλλαξαν. Τότε ειχαμε απελευθερωτικό, τώρα εχουμε εμφύλιο πόλεμο. Πού σημαίνει οτι δέν μπορουμε νά κυκλοφορουμε ελεύθερα, οπως τότε, στίς συνοικίες, γιατί ο εχθρός βρίσκεται τουλάχιστο στά μισά σπίτια.»

«Τελικά;»

«Τελικά μείναμε στίς πόλεις.»

«Καί τί εγινε;»

«Μας πιάσανε, οπως ο ψαράς πιάνει τίς σαρδέλες πού, οπως γνωστό, πανε σέ κοπάδι.»

«Πόσους συλλάβανε;»

«Στά 1947, μόνο σέ μιά μέρα δέκα χιλιάδες. Τελικά, στά νησιά, πού ηταν τόποι εξορίας, ’Ικαρία, Λημνο, 'Αι-Στράτη καί τέλος Μακρόνησο, μαζί καί μέ τούς φυλακισμένους θά πρέπει νά ξεπερνούσαμε τίς πενήντα χιλιάδες. ’Ισως καί εκατό.»

«Δηλαδή στή διάρκεια του ’Εμφύλιου, πάνω από εκατό χιλιάδες μάχιμοι κομμουνιστές ειχαν εξουδετερωθει, κατά τόν α η β τρόπο, από τόν εχθρό. Πρίν ξεκινήσει ακόμα η μάχη.»

«Καί μέ ποιές δυνάμεις πολεμα ο Δημοκρατικός Στρατός;»

«Μέ οσους πρόλαβαν νά βγουν στό βουνό εως τά 1946. ’Από κει καί πέρα αρχισε κι αυτός τίς επιστρατεύσεις. 'Ομως, οπως καταλαβαίνετε καλύτερα από κάθε αλλον, αντάρτης μέ τό ζόρι δέν γίνεται.»

«Κατάλαβα. Σας παρακαλω, κλειστε τά φωτα νά συνεχιστει τό φίλμ.»

«Σταθειτε!», φώναξα δυνατά, τρομάζοντας ο ιδιος από τόν τόνο της φωνης μου.

’Ακολούθησε σιωπή παγερή. 'Ο σύντροφος Στάλιν μέ κοιτάζει προσπαθώντας νά μαντέψει τί ειναι αυτό πού μέ εκανε τόσο εξαλλο. Κατάλαβα οτι μέ μιά καί μόνο λέξη -ομως ειπωμένη μέ δύναμη- ξανακέρδισα διαμιας τό κύρος του αναγνωρισμένου ηγέτη. Μερικοί ειχαν κιόλας σηκωθεί ορ- θιοι. Σημείο σεβασμου. Πρωτος καί καλύτερος ο Μπέρια, ακολουθούμενος από τόν ’Ανθρωποφ, επίσης της Κά-Γκέ-Μπέ. Καί, φυσικά, ολοι σχεδόν οι στρατιωτικοί: Μπουλγκάνιν, Ζούκοφ, Τουχατσέφσκι καί άλλοι. 'Ο σύντροφος Χρένικοφ, τιμημένος πρόεδρος της 'Ενωσης Σοβιετικων Συν- θετων επί τέσσερις καί πάνω δεκαετίες, φωνάζει: «Ζήτω ο σύντροφος Μίκης!». Καί ευθύς ολοι μαζί, καί πρωτος ο σύντροφος Στάλιν, σηκώνονται, μέ κοιτάζουν, μέ χειροκροτουν καί φωνάζουν «Ζήτω! Ζήτω! Ζήτω!». Σηκώθηκα καί τούς εκανα νόημα νά καθίσουν.

«Θά πρέπει πρίν προχωρήσουμε, αγαπητοί μου σύντροφοι, νά ξεκαθαρίσουμε ε'να θεμελιακό ζήτημα. Μέ οσα ειδαμε, ακούσαμε καί ειπαμε, καταλήγουμε μήπως στό συμπέρασμα οτι η ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας καί προσωπικά ο Γενικός Γραμματέας της Κεντρικης ’Επιτροπης, διακεκριμένος σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης, επεσε σέ πολιτικό λάθος; Γελιόμαστε, σύντροφοι, αν εστω καί γιά μιά στιγμή περάσει από τό μυαλό μας κάτι τέτοιο. Καί θά ηταν από τή μεριά μας σίγουρο λάθος τό δέντρο-'Ελλάδα νά μας κρύψει τό δάσος-Παγκόσμιο Κίνημα. ’Εμείς, αγαπητοί σύντροφοι, πού σκοτωνόμαστε στά βουνά της χώρας μας καί μπροστά στά εκτελεστικά αποσπάσματα, πού μας βασανίζουν ανελέητα καί μας σέρνουν από φυλακή σέ εξορία καί από εξορία σέ χιτλερικά στρατόπεδα συγκέντρωσης' εμείς πού ειμαστε θαμμένοι μέσα στό χωμα καί πού πρόκειται νά μπουμε στό χωμα, δέν πιστέψαμε καί δέν πιστεύουμε, ουτε γιά ενα δέκατο του δευτερολέπτου, οτι η ηγεσία μας δέν επραξε σωστά. Κι αυτό, γιατί δέν μπορουμε νά φανταστουμε οτι η μάχη πού δίνουν οι κομμουνιστές στήν 'Ελλάδα ειναι ξεκομμένη από τήν παγκόσμια μάχη. 'Ενα πιόνι πάνω στή σκακιέρα της παγκόσμιας επανάστασης! Νά τί ειμαστε, σύντροφοι! Καί ολοι μας γνωρίζουμε ποιό ειναι αυτό τό ατσάλινο χέρι πού κινεί μέ σιγουριά τά διάφορα πιόνια.»

Καί πάλι ο σύντροφος Χρένικοφ, ενθουσιασμένος, φώναξε, διακόπτο- ντάς με: «Ζήτω ο σύντροφος Στάλιν!». «Ζήτω! Ζήτω! Ζήτω!», φώναξε βιαστικά η αιθουσα, γιατί ηθελαν ν’ ακούσουν απ’ τά χείλη μου τή συνέχεια.

«Ο οπορτουνιστής καί απολογητής του ιμπεριαλισμου Μαρκουζε γράφει κάπου πως στά 1947 ο σύντροφος Στάλιν ειχε βάλει στό κλισιοσκόπιο της επανάστασης τή Δυτική Ευρώπη. Στή Γαλλία οι λαϊκές κινητοποιήσεις ειχαν φτάσει στό αποκορύφωμά τους, μέ τό περίφημο σύνθημα “Ρίτζγουέι γκόου χόμ”. ’Επρόκειτο γιά τον ’Αμερικάνο αρχηγό του ΝΑΤΟ. Γιά νά δοκιμάσει τίς διαθέσεις καί τήν αντοχή του ιμπεριαλισμου, δίνει τό πράσινο φως γιά μιά ενοπλη εξέγερση στήν 'Ελλάδα. Αυτά τά γράφει ο Μαρκουζε καί προσθέτει: “’Ετσι ο Στάλιν χρησιμοποίησε τούς 'Ελληνες κομμουνιστές σάν πειραματόζωα. Μόλις οι ΕΠΑ εδειξαν τά νύχια τους μέ τό Δόγμα Τρούμαν, τότε αλλαξε ταχτική ως πρός τήν Ευρώπη εγκαταλείποντας τούς 'Ελληνας στήν τύχη τους.” Κανείς μας, θαρρω, δέν δίνει σημασία σ’ αυτά τά προβοκατόρικα λόγια ενός ξεσκολισμένου θεωρητικου στήν υπηρεσία της αντεπανάστασης. 'Ομως ειναι φανερό γιά μας, οπως εξάλλου τό λέει κι ο σύντροφος Ζαχαριάδης σέ γράμμα του πρός τόν αρχηγό της Κά-Γκέ-Μπέ, σύντροφο ’Ανθρωποφ, πού εστειλε από τόν τόπο της εξορίας του, στήν οποία θά τόν στείλει τό Σοβιετικό Κράτος στά 1957 καί μετά, οτι δηλαδή δέν μπορουσε ο ιδιος νά πάρει τήν ευθύνη γιά μιά τέτοια ιστορική ενέργεια χωρίς νά εχει τή σύμφωνη γνώμη των αδελφων κομμάτων των βαλκανικων χωρων καί πάνω απ’ ολα τήν εγκριση του Πολιτικου Γ ραφείου της Κεντρι- κης ’Επιτροπης του Κομμουνιστικου Κόμματος της Σοβιετικης 'Ενωσης καί, φυσικά, του συντρόφου Στάλιν, προσωπικως. Τί αλλο νά πουμε, σύντροφοι; Μπορεί γιά τήν Ευρώπη τά πράγματα νά ηταν η νά μήν ηταν ετσι.

Αυτό μονάχα ε'νας μπορεί νά τό ξέρει... 'Ομως τί νά πουμε γιά τήν ’Ασία; Μήπως οι 'Ελληνες σύντροφοι δέν γνωρίζουν τάχα οτι μέ τόν στρατηγικό αντιπερισπασμό πού πέτυχε τό παγκόσμιο επαναστατικό κίνημα στήν 'Ελλάδα δέν αποσπάσαμε -εστω μέ ανυπέρβλητες θυσίες- τήν προσοχή του παγκόσμιου ιμπεριαλισμου, ωστε οι Κινέζοι σύντροφοι νά πετύχουν οσα πέτυχαν; Τί μετράει η τοσοδούλα 'Ελλάδα μπροστά σ’ αυτόν τόν κολοσσό πού λέγεται Κίνα; ’Οχι, ακριβοί μου σύντροφοι. ’Εμείς οι 'Ελληνες κομμουνιστές δέν τρωμε κουτόχορτο. Γνωρίζουμε οτι συμμετέχουμε σέ μιά γιγάντια ιστορική επιχείρηση, οπου ο ρόλος μας ειναι ακριβως αυτός πού ειχε αναλάβει νά εκτελέσει τό Πολιτικό Γ ραφείο της Κεντρικης ’Επιτροπης του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας. Μακριά από μας οι εθνικιστικές παρεκτροπές της τιτοϊκης κλίκας. Καί ποιά σημασία γιά τόν γιουγκοσλάβικο λαό νά εχει μιά δηθεν λαϊική εξουσία, οταν μιά τέτοια ενέργεια μπορεί νά αποβει αρνητική στήν εξέλιξη της παγκόσμιας επανάστασης; ’Οχι. ’Οχι. Χίλιες φορές οχι λαϊκή εξουσία στήν 'Ελλάδα. Χίλιες φορές μοναρχοφασισμός, αν αυτό βοηθα τό παγκόσμιο επαναστατικό κίνημα στή μάχη ζωης καί θανάτου πού δίνει μέ τόν ιμπεριαλισμό.»

'Η εντύπωση από τήν παρέμβασή μου υπηρξε, φαίνεται, κολοσσιαία.

'Οπως γράφτηκε αργότερα στόν σοβιετικό τύπο, πρώτη φορά ο Στάλιν επέτρεψε νά κυλήσουν δάκρυα στά μάτια του. Μέ φίλησε τρεις φορές στό στόμα, κατά τό ρώσικο εθιμο. Γενική χαρμόσυνη ατμόσφαιρα ακολούθησε. Κάποιος ειχε τήν ωραία εμπνευση νά χτυπήσει τήν τεράστια καμπάνα των 'Αγίων ’Αποστόλων, στήν αυλή του Κρεμλίνου, πού ειχε σιωπήσει από τήν εποχή της ’Επανάστασης. Τό γεγονός αυτό εκανε ωστε ν’ αρχίσουν νά μαζεύονται Σοβιετικοί πολίτες στήν Κόκκινη Πλατεία. «Μά τί συμβαίνει; Τί συμβαίνει;», ρωτουσαν τούς αστυνομικούς. Κι αυτοί σήκωναν τούς ωμους σάν νά ’λεγαν, δέν ξέρουμε τίποτα. 'Εως οτου ο σύντροφος Μπέρια αποφάσισε νά ενημερώσει ο ιδιος τούς κατοίκους της Μόσχας. «Αυτή τή στιγμή μιλα στό Κρεμλίνο ο σύντροφος Μίκης.»

Ετσι, από στόμα σέ αυτί, μεταδόθηκε τό νέο της παρουσίας μου στή Μόσχα. Οι πιό ενθουσιώδεις σχημάτισαν διαδηλώσεις, φωνάζοντας: «Ζήτω ο διακεκριμένος συνθέτης καί τιμημένος αγωνιστής του ελληνικου λαου, σύντροφος Μίκης!». Μέσα σ’ αυτή τή χαρούμενη καί γιορταστική ατμόσφαιρα, οπου ολοι προσπαθουσαν νά φτάσουν κοντά μου γιά νά μου σφίξουν τό χέρι, σέ μιά στιγμή ο σύντροφος Στάλιν βρηκε ευκαιρία νά μέ πιάσει αγκαζέ καί νά μέ οδηγήσει σέ μιά γωνιά της μεγάλης αιθουσας.

Οι αλλοι, καταλαβαίνοντας οτι είχαμε ανάγκη γιά απομόνωση, αποτραβήχτηκαν σιγά σιγά διακριτικά. Ξάνάσχημάτίστηκάν καί πάλι μικρές ομάδες πού συζητουσαν χαμηλόφωνα, περιμένοντας νά σταματήσει αυτή, η, ας τήν πουμε, συνάντηση κορυφης.

«Θέλω νά ξέρω αν πιστεύετε στ’ αληθινά τήν αποψη του άντιπερισπάσμου», αρχισε νά με ρωτα ο Σοβιετικός ηγέτης.

«Μά τί αλλο μπορεί νά ειναι, αγαπητέ σύντροφε; Ποιός δέν ξέρει τή θεωρία σας γιά τόν πόλεμο των εφεδρειων: 'Ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριά- δης ελεγε πάντα μέ περηφάνια οτι θεωρει τόν εαυτό του γιό του Στάλιν.»

«Ξέρω, ξέρω.»

«Πως ειναι δυνατόν ε'νας πνευματικός γιός σας νά μήν εχει αναλύσει λόγου χάρη τή μάχη του Στάλινγκραντ κι από κεΐ καί πέρα ολες τίς γιγα- ντιαιες πολεμικές επιχειρήσεις πού εκριναν τή ροή του πολέμου καί μας χάρισαν τελικά τή νίκη; Ποιό υπηρξε τό κοινό χαρακτηριστικό σε ολες αυτές τίς ενέργειες; 'Η θεωρία σας γιά τίς εφεδρείες. 'Οτι δηλαδή, κάθε φορά καί σέ κάθε στιγμή, κερδίζει εκείνος πού διαθέτει τίς περισσότερες εφεδρειες, γιά νά τίς ρίξει στήν πλάστιγγα στήν κατάλληλη στιγμή.»

«Σωστά. Εξάλλου - μου επιτρέπετε μιά μικρή διακοπή» - μέ ρωτα ευγενικά καί συνεχίζει χωρίς νά περιμένει απάντηση- «ο Λένιν μας διδάσκει νά δίνουμε τή μεγαλύτερη τό δυνατόν προσοχή στό συσχετισμό των δυνάμεων. Θέλω νά πω, σύντροφε, οτι η “θεωρία μου” δέν ειναι τόσο “θεωρία μου”. Βασίζεται στή σωστή εφαρμογή της λενινιστκης διδασκαλίας. Καί οπου εφαρμόστηκε, στέφθηκε πάντα μέ επιτυχία. ’Ας δουμε τήν τακτική των Κινέζων ηγετων στά πρόσφατα γεγονότα. Αυτό πού τούς οδηγει από νίκη σέ νίκη ειναι η ορθή ανάλυση του συσχετισμου δυνάμεων, μέ βάση τίς λενινιστικές μας αρχές. 'Ομως πλατειάζω. Σας παρακαλω νά συνεχίσετε.»

«Δέν θέλω καθόλου νά δεχτω, σύντροφε Στάλιν, τό γνωστό επιχείρημα κατά τό οποιο οι Άγγλοι καί προσωπικά ο Τσώρτσιλ μας εκανε τουτο, μας εκανε εκείνο. Στό κάτω κάτω της γραφης, αυτός εκανε τή δουλειά του. ’Εμεις τί κάνουμε; Αυτό εχει σημασία. Λέγεται οτι οι ’Αγγλοι καί οι ανθρωποί τους στήν 'Ελλάδα μας οδήγησαν στήν αναμέτρηση του Δεκέμβρη κι από κει μέ τήν τρομοκρατία στόν ’Εμφύλιο πόλεμο, γιά νά μας τσακίσουν.»

«Ειναι γνωστή, εξάλλου, σύντροφε Μίκη, η φράση του Τσώρτσιλ: “Θέλω μέ κάθε θυσία σύγκρουση μέ τόν ΕΛΑΣ”.»

«'Ενας λόγος παραπάνω, σεβαστέ μου σύντροφε, εμείς νά τήν αποφεύγαμε, αφου εκεινος τήν ηθελε τόσο πολύ.»

«Ας ελθουμε, σας παρακαλω, στόν αντιπερισπασμό, γιατί οι σύντροφοι μας περιμένουν.», καί εριξε μιά ματιά γύρω του.

«Συνοψίζω. ’Αν ο σύντροφος Ζαχαριάδης εκρινε οτι η στιγμή ηταν κατάλληλη γιά ενοπλη σύγκρουση -εστω κι αν μας οδηγήσουν πρός αυτή τήν κατεύθυνση οι αντιδραστικές δυνάμεις- τό πρωτο πράγμα πού θά εκανε δέν θά ηταν η εξασφάλιση των εφεδρειων; Ειδαμε ομως οτι πρίν καλά καλά αρχίσει η μάχη, τό Πολιτικό Γραφείο της Κεντρικης ’Επιτροπης του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας, μέ τήν πεποίθηση οτι η αποφασιστική αναμέτρηση θά κριθεΐ μέσα στήν ’Αθήνα, εθεσε εκτός μάχης η χάρισε στόν αντίπαλο τά 80% τουλάχιστον των εφεδρειων του σέ ανθρώπινο δυναμικό. Καί οπως ορθά τόνισε ο σύντροφος ’Εμβέρ, τό ποιοτικά ανώτερο, δηλαδή τούς κομμουνιστές των πόλεων, μέ πυρήνα τό προλεταριάτο, ε, αυτό τό θυσίασε εξ ολοκλήρου! Πως ειναι δυνατόν, σύντροφε Στάλιν, νά ειναι τόσο μακριά απ’ τήν πραγματικότητα οι ηγέτες μας; Αυτό, προσωπικά εγώ, τό αποκλείω.»

«Τότε;»

«Τότε καταλήγω στό συμπέρασμα οτι υπηρχε ενα γενικότερο σχέδιο σέ παγκόσμιες, θά ελεγα, διαστάσεις, μέσα στό όποιο ο ρόλος του Κομμουνιστικοί Κόμματος της χώρας μου ηταν νά ερεθίσει τόν ταυρο -οπως κάνουν οι πικαντόρες καί οι ταυρομάχοι μέ τίς σαΐτες καί τό κόκκινο πανί- γιά νά εξαναγκαστουν οι ιμπεριαλιστές νά φανερώσουν τίς διαθέσεις τους καί τίς δυνατότητές τους. Λόγου χάρη, στά 1947 οι ’Αγγλοι ειχαν αρχίσει ν’ αφήνουν τούς 'Ελληνες μοναρχοφασίστες στήν τύχη τους. ’Εγκαταλείπανε τόν αγώνα. Τότε μέ τόν υπάρχοντα συσχετισμό δυνάμεων θά επικρατούσαμε στρατιωτικως. ’Ισως καί γι’ αυτόν τό λόγο νά εγινε καί η Κυβέρνηση του Βουνου. Προάγγελος της επερχόμενης νίκης. Νά ομως πού τή σκυτάλη τήν πηραν οι ’Αμερικανοί. Αυτό μήπως δέν θέλατε νά μάθετε κι εσείς; Μέ συγχωρειτε, αν γίνομαι αδιάκριτος, σύντροφε Γενικέ Γραμματέα.»

«Πράγματι, η στάση των ’Αμερικανων, ιδιαίτερα απέναντι στήν Ευρώπη, εχει καταντήσει νά ειναι τό κλειδί, θά ελεγα, των γεγονότων. Δηλαδή ανοίγει κάθε φορά μιά καινούργια σελίδα της ιστορίας. Κι αυτό γιατί μέσα στήν ιδια τήν ’Αμερική -μιλω πάντα γιά τίς 'Ενωμένες Πολιτειες- υπάρχει ε'να πάρα πολύ ισχυρό ρευμα απομονωτισμου πού θέλει αυτή τή χώρα μακριά από τούς καβγάδες των Ευρωπαίων. Μέ πόσο κόπο οι Πρόεδροι Ουίλσον καί Ρουσβελτ κατάφεραν τελικά νά πείσουν τούς συμπατριωτες τους, γιά νά πάρουν μέρος στούς δυό παγκόσμιους πολέμους. 'Η Τρίτη περίπτωση υπηρξε ο Τρούμαν. Αυτό ομως δέν τό γνωρίζαμε.»

«... Καί επρεπε μέ κάθε τρόπο νά τό μάθετε. Δηλαδή νά δείτε αν ο Πρόεδρος Τρούμαν θά επειθε γιά τρίτη φορά τούς συμπατριωτες του νά εγκαταλείψουν τόν απομονωτισμό καί νά εμπλακουν -οχι απλά μέ σχέδια Μάρσαλ- αλλά καί μέ κίνδυνο ενοπλης σύρραξης, στήν Ευρώπη. ’Ετσι ειχαμε τό Δόγμα Τρούμαν.»

«Όμολογω, διακεκριμένε μου φίλε καί σύντροφε, οτι η λογική σας ειναι σιδερένια. 'Ομως δέν σας φαίνονται ολ’ αυτά σάν λίγο, θά ’λεγα, απάνθρωπα.»

«Απάνθρωπα; Τί λέξη ειναι αυτή. Σύντροφε Στάλιν, γιά τήν επιτυχία του τελικου μας στόχου δέν υπάρχουν μέσα ανθρώπινα καί μέσα απάνθρωπα. 'Ολα τά μέσα ειναι καλά!»

«Ακόμα κι αν θυσιαστεί ενας ολόκληρος λαός; 'Οπως συμβαίνει αυτή τή στιγμή μέ τόν δικό σας; Κι ας πουμε οτι ο Στάλιν -ο σκληρός Στάλιν, οπως μέ χαρακτηρίζουν- ειχε αυτή τήν παρανοϊκή, ναί, ναί, παρανοϊκή ιδέα. Νά χρησιμοποιήσει δηλαδή ενα λαό σάν πειραματόζωο. Δανείζομαι τό χαρακτηρισμό του Μαρκουζε. Γιατί ο Στάλιν ενδιαφέρεται μόνο γιά τή Σοβιετική 'Ενωση. Γιατί ο Στάλιν δέν δίνει πεντάρα γιά τούς υπόλοιπους λαούς. Καί λοιπά καί λοιπά. Μήν ανησυχείτε, καλέ μου σύντροφε, τά ξέρω ολα οσα λέγονται γιά μένα. ’Ε! λοιπόν, σας τό τονίζω μέ ολη τή δύναμη της ψυχης μου καί ζυγίστε καλά τά λόγια μου. ’Εάν εγώ βρισκόμουν στή θέση των 'Ελλήνων συντρόφων καί δεχόμουν υπόδειξη από τόν οποιονδήποτε Στάλιν νά χρησιμοποιήσω τό κίνημα, τά μέλη του Κόμματος καί τόν απλό λαό σέ ενέργειες πού θά τόν εξέθεταν σέ μεγάλους κινδύνους, μόνο καί μόνο γιά νά αποκαλυφθουν οι διαθέσεις των ’Αμερικανων καί γιά νά επιτραπε! στούς Κινέζους συντρόφους -οπως ειπατε- νά ολοκληρώσουν ανενόχλητοι τή νίκη τους, εάν, επαναλαμβάνω, δεχόμουν μιά τέτοια υπόδειξη, εγώ ο Στάλιν δέν θά τήν εφάρμοζα.»

«Θά λέγατε οχι στόν Στάλιν;»

«Οχι, στόν ιδιο τόν Θεό.»

«Μέ βάζετε σέ πολύ δύσκολη θέση, σύντροφε Στάλιν, γιατί, αν αποκλείσουμε τήν περίπτωση του αντιπερισπασμου, τότε αυτό σημαίνει.»

« οτι οι 'Ελληνες σύντροφοι βρίσκονται σέ μεγάλη θεωρητική καί πολιτική σύγχυση. 

Αυτά ισχυρίζεται καί ο σύντροφος Χότζα, καί επειδή τά θεωρω αξιόλογα, σας κάλεσα επί τούτου γιά νά εχω καί τή δική σας αποψη. Μαντεύω τί σημαίνει νά θυσιάζεσαι γιά τό Κόμμα. 'Η θεά τύχη σας επιφόρτισε μέ μιά τιτάνια αποστολή. Σέ λίγο -σέ λίγα δευτερόλεπτα- θά βρίσκεστε κάτω από τήν τιμημένη ελληνική γη. Θά συναντήσετε χιλιάδες γενναίους 'Ελληνες συντρόφους. Αυτούς πού επεσαν στά βουνά της πατρίδας σας. Αυτούς πού πέθαναν μέσα στά υπόγεια των βασανιστηρίων. Αυτούς πού εκτελέστηκαν μέ τό μέτωπο ψηλά. 'Ομως δέν ειναι μόνο αυτοί. 'Οπως θά εχετε τήν ευκαιρία νά δειτε σέ λίγο στό βίντεο, καινούργιες μεγάλες συμφορές περιμένουν τούς 'Ελληνες κομμουνιστές. Στό Βίτσι καί στόν Γράμο, οπως προηγούμενα στή Φλώρινα, χιλιάδες τιμημένα τέκνα του ηρωικου λαου της 'Ελλάδας θά μπουν κι αυτά μέσα στήν τιμημένη ελληνική γη. Καί θά σας συναντήσουν. Τί θά τούς πειτε; Ναί, ξέρω. Κρατατε, οπως λέει καί τό υπέροχο τραγούδι πού ακούσαμε προηγουμένως, τό σκοινί πού θά χτυπήσει τίς καμπάνες της ’Αναστάσεως. 'Ομως γιά νά ’ρθει αυτή η ’Ανάσταση χρειάζονται μυαλά. Θά τούς πειτε τάχα οτι οι ηγέτες τους υπηρξαν, ειναι, ανεγκέφαλοι; ’Ιδού τό ερώτημα. Τότε ομως δέν υπάρχει ’Ανάσταση. Δέν μπορεί νά υπάρξει ’Ανάσταση. Οι νεκροί, οπως ειναι γνωστό, λιώνουν. Μετά μένουν τά κόκαλα. Καί αν ακόμα υποθέσουμε οτι ε'νας σκελετός ειναι ικανός νά κρατα τό σκοινί της ’Αναστάσεως, δέν θά πρέπει νά γνωρίζουμε από τώρα οτι αυτή η ’Ανάσταση δέν πρέπει νά καθυστερήσει; Πόσο χρειάζονται οι 'Ελληνες σύντροφοι γιά νά χαρίσουν τή νίκη στόν ελληνικό λαό; Νά πουμε εως τά 1955; 'Εως τά 1960, τό μάξιμουμ; Μετά ολα θά εχουν γίνει χωμα. Δέν θά υπάρχουν χέρια νεκρων, εστω καί κοκαλιασμένα, γιά νά πιάσουν τό σκοινί. Μ’ αρέσει, βλέπετε, αυτή η εικόνα. ’Εγώ δέν ειμαι ποιητής. Ειμαι ενας ρεαλιστής πολιτικός. ’Ισως γι’ αυτό ακριβως ζυγίζω ορθά τή σημασία των νεκρων - αυτων πού θυσιάζονται εθελοντικά γιά τά ιδανικά τους. Αυτή τή στιγμή, τιμημένε Μίκη, τούς εκπροσωπείτε... ’Ακουστε εξω τό λαό της Μόσχας. Τί φωνάζει; Τ’ ονομά σας. Γιατί; Γιατί στό πρόσωπό σας χαιρετίζει τόν Νεκρό κομμουνιστή. Αυτόν πού σέ λίγο θά αναλάβει νά ενημερώσει τούς συντρόφους, νεκρούς, παλιούς καί μελλοντικούς.»

«Σύντροφε Στάλιν, αγαπητοί μου σύντροφοι», φώναξα δυνατά γιά νά μ’ ακούσουν καί οι αλλοι, γιατί ηξερα οτι αυτά πού θά ελεγα θά ειχαν τόση σημαντική ιστορική σημασία, πού θά επρεπε νά ε"χω μάρτυρες. 'Οταν εγινε νεκρική σιγή επανέλαβα: «Σύντροφε Στάλιν, δέν υπάρχει ουτε θά υπάρξει 'Ελληνας κομμουνιστής πού νά πιστέψει οτι η ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας σήκωσε τό δαχτυλάκι της χωρίς τήν εγκρισή σας. ’Οχι μόνο οι κομμουνιστές αλλά καί οι συμπατριωτες μου πιστεύουν οτι πίσω από τίς ενέργειες Δημοκρατικου Στρατου κρύβεται η δική σας, προσωπική θά ’λεγα, ανάμειξη. Μά καί οι δικοί μας ηγέτες, οταν θέλουν νά δικαιολογήσουν τήν α η τή β αποτυχία του κινήματος, αφήνουν νά υπονοηθεί εντεχνα οτι εγινε ετσι κι οχι αλλιως, γιατί πάνω από τό στενά τοπικό-εθνικό συμφέρον υπάρχει τό γενικό -τό διεθνές- πού φυσικά εσείς καί μόνο εσεις εκφράζετε καί εκπροσωπείτε αυτή τή στιγμή. Γιατί δέν πήραμε τήν εξουσία στά 1944; Γ ιατί εσεις χαρίσατε τήν 'Ελλάδα στόν Τσώρτσιλ. ’Η μαλλον τήν ανταλλάξατε μέ τήν Πολωνία. Γιατί ενω ο Δημοκρατικός Στρατός θριάμβευε αρχικά, τελικά βαδίζει από ηττα σέ ηττα; Γιατί εσεις αλλάξατε στό μεταξύ αποψη. Στήν αρχή ειστε υπέρ του ενοπλου αγώνα. 'Οταν ομως ειδατε οτι αυτό μπορει νά οδηγήσει σέ επιπλοκές, πού μπορεί νά βλάψουν τά συμφέροντα των Λαϊκων Δημοκρα- τιων στά Βαλκάνια καί της ιδιας της Σοβιετικης 'Ενωσης. Σας μίλησα ηδη γιά τήν επιστολή Ζαχαριάδη πρός ’Ανθρωποφ, πού αναφέρει σαφως οτι στίς ενέργειές του ειχε εξαρχης τή συγκατάθεσή σας.»

'Οσο μιλουσα ενιωθα οτι ο Στάλιν θύμωνε. ’Αρχισε νά παίζει νευρικά μέ τήν πίπα του. 'Ομως περίμενε υπομονετικά νά τελειώσω γιά νά μιλήσει. Μόλις ειπα καί τήν τελευταία μου λέξη, μιά βαριά σιωπή κυριάρχησε στή μεγάλη αιθουσα. 'Ο Στάλιν ηλέκτριζε τήν ατμόσφαιρα, θά ’λεγες, πιό πολύ μέ τίς σιωπές του παρά μέ τά λόγια του.

«Τιμημένε σύντροφε, θά μου επιτρέψετε νά δηλώσω κατηγορηματικά οτι διαφωνω κάθετα μαζί σας.»

Άρχισε νά μιλα προσπαθώντας νά κρύψει οσο ηταν δυνατόν περισσότερο τό πάθος του.

«Δέν γνωρίζω τό περιεχόμενο της επιστολης του συντρόφου Ζαχαριάδη πρός τόν σύντροφο ’Ανθρωποφ. 'Οπως καταλαβαίνετε, υπάρχουν στόν κόσμο περίπου εκατό κομμουνιστικά κόμματα καί ειναι ανθρωπίνως αδύνατο νά ασχολουμαι μαζί τους. Πολύ περισσότερο οταν, οπως συμβαίνει μέ τό Κομμουνιστικό Κόμμα της χώρας σας, οι σύντροφοι της καθοδήγησης αλλάζουν απόψεις μέ αστρονομική, θά ’λεγα, ταχύτητα, ωστε νά χρειάζεσαι ηλεκτρονικούς εγκεφάλους γιά τήν καταγραφή τους. Κι υστερα, ενδοξε σύντροφε, μου προξενει πόνο οταν διαπιστώνω τήν ευκολία μέ τήν οποία ο ενας βγάζει τόν αλλον χαφιέ. ’Αν ειναι δυνατόν! 'Ο Σιάντος, Γενικός Γραμματέας της Κεντρικης ’Επιτροπης, νά ειναι κατά τόν Ζαχαριάδη χαφιές. 'Ο Ζαχαριάδης, επίσης Γενικός Γραμματέας της Κεντρικης ’Επιτροπης, νά ειναι κατά τόν Μάρκο Βαφειάδη -ε, ας αποκαλύψω τό μυστικό, δέν πειράζει- πράκτορας. Καί στή συνέχεια, ο Βαφειάδης, αρχιστράτηγος καί πρόεδρος της προσωρινης κυβέρνησης, νά ειναι προδότης. ’Οχι! Οχι, σύντροφοι. Συνέβησαν καί σέ μας βαθιές, θανάσιμες διαφωνίες. 'Ομως, ας μου επιτρέψετε, σύντροφοι Τρότσκι, Μπουχάριν καί λοιποί, νά πω οτι υπερασπιζόμαστε διαφορετικές ιδεολογικές πλατφόρμες πού, ετσι καί επικρατουσε η μία η η αλλη, θ’ αλλαζε η μορφή της ιστορίας. Τί αλλο ημουν παρά ε'να οργανο στά χέρια αυτου του αμείλικτου ιστορικου γίγνεσθαι; Δέν αρνουμαι οτι σας θανάτωσα, αξέχαστοι σύντροφοι! 'Ομως, ομολογηστε, παρακαλω, οτι μέσα στήν πράξη μου αυτήν υπηρχε τραγικό μεγαλείο! Καί, οπως ε’ιδαμε, η ιστορία μέ δικαίωσε. Καί τό μέλλον θά μέ δικαιώσει ακόμη πιό πολύ. Γ ιατί ο κομμουνισμός, εκλεκτοί μου συνεργάτες, αντίπαλοι, φίλοι, εχθροί καί σύντροφοι, εγινε πλέον παγκόσμιο σύστημα. Δέν χρειάστηκε, τραγικέ σύντροφε Τρότσκι, νά γίνει ταυτόχρονα επανάσταση, ιδιαίτερα στίς βιομηχανικές χωρες. ’Εδω θά προσθέσω οτι καί ο νεαρός Μάρξ επεσε εξω οταν εγραφε οτι ο κομμουνισμός δέν θά μπορουσε νά σταθεί, παρά οταν εγκατασταθεί σέ ολες τίς χωρες ταυτόχρονα! Αυτό, τό ταυτόχρονο, εμείς τό μεταβάλαμε σέ τριχρονικό. Πρωτα στή Σοβιετική 'Ενωση. Δεύτερον, σέ μιά σειρά χωρες, οπως συμβαίνει αυτή τή στιγμή. Καί τρίτον, σέ ολον τόν κόσμο! 'Η Κίνα, σύντροφοι, ειναι καί θά ειναι ο πιστότερος φίλος μας. ’Εχοντας ανεξάντλητες πηγές ανθρώπινου δυναμικου, θά γίνει μέ τή βοήθειά μας ο κύριος μοχλός γιά τήν επικράτηση του κομμουνισμου στήν ’Ασία καί εως εναν βαθμό στήν ’Αμερική καί τήν ’Αφρική. Σέ μισό αιώνα η βιομηχανία της Κίνας θά εχει αποικιοποιήσει τήν κατεστραμμένη από τόν πόλεμο ιαπωνική οικονομία. Τό δαιμόνιο της κίτρινης φυλης, εμπλουτισμένο στό φως του κομμουνισμου, θά προχωρήσει πρός τή μικροηλεκτρονική! 'Η ’Ιαπωνία γιά ε'να διάστημα θά χρησιμεύσει σάν εργαστήριο στήν τεχνολογική υπεροχή της Κίνας, γιά νά περάσει στή συνέχεια στόν κομμουνισμό. 'Ομως, σταματω εως εδω τούς οραματισμούς - πού, πιστέψτε με, στηρίζονται επάνω σέ γρανιτένια στοιχεια. Τό θέμα μας ειναι αυτή τή στιγμή η 'Ελλάδα. ’Ελεγα λοιπόν οτι διαψεύδω κατηγορηματικά τήν ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας καί ειδικά τόν σύντροφο Νίκο Ζαχαριάδη, ο οποίος διατείνεται οτι ε"λαβε πράσινο φως από μένα προσωπικά γιά νά ξεκινήσει τή μάχη κατά των ’Αγγλοαμερικάνων καί της κυβερνήσεώς τους στήν Ελλάδα. ’Εχω μαρτυρία τή συνάντηση μέ τούς Γιουγκοσλάβους συντρόφους Καρντέλι καί Τζίλας στά 1948, δηλαδή μέσα στήν καρδιά του εμφύλιου πολέμου, οπου εκθέτω τή ριζική μου αντίθεση μέ τίς πρωτοβουλίες των 'Ελλήνων συντρόφων. Ευτυχως η τεχνική μας βοήθησε νά εγγράψουμε τή συνάντηση αυτή -οπως καί τίς υπόλοιπες- σέ βίντεο καί ετσι σέ λίγο θά πεισθειτε οτι σας λέγω τήν αλήθεια. ’Επιτρέψτε μου, εκλεκτοί μου σύντροφοι, νά σας αναφέρω ενα χαρακτηριστικό περιστατικό. Τήν ιδια περίοδο πού εγινε η συνάντηση μέ τούς γιουγκοσλάβους συντρόφους, δηλαδή πέρσι τήν ανοιξη (γιατί τό καλοκαίρι συνέβησαν τά γνωστά θλιβερά γεγονότα, πού ο θεός γνωρίζει πόσο θά κοστίσουν στούς ηρωικούς λαούς αυτης της χώρας), μου ανέφεραν οτι αντιπροσωπεία από δύο 'Ελληνες συντρόφους της καθοδήγησης, πού ηταν μάλιστα καί υπουργοί στήν προσωρινή κυβέρνηση, επρόκειτο νά ’ρθει στή Μόσχα γιά συνομιλίες. Παρακάλεσα τότε τόν σύντροφο Μπέρια νά φροντίσει νά μείνουν σέ μιά ντάτσα, εξω απ’ τήν πρωτεύουσα, εντελως απομονωμένοι. Γ ιατί τό εκανα αυτό; Πίστευα οτι μιά τέτοια ενέργεια, διόλου φιλική, θά τούς προβλημάτιζε ως πρός τή στάση μας απέναντι στήν πολιτική τους. 'Ο Μπέρια μου ανέφερε οτι τούς εγκατέστησε σέ μιά επαυλη -οχι φυσικά πρώτης κατηγορίας, ολα εχουν τή σημασία τους-, ενω μιά συντρόφισσα, μιας κάποιας ηλικίας, θά πήγαινε κάπου κάπου γιά κάποια στοιχειώδη περιποίηση. Δέν ειμαστε βάρβαροι, αγαπητοί σύντροφοι, αυτό ειναι φανερό. 'Ολος ο κόσμος τό γνωρίζει. 'Ομως, οταν πρόκειται γιά τό συμφέρον της κοινης μας υπόθεσης, πρέπει νά καταφεύγουμε σέ μέσα πού κάτω από αλλες συνθηκες θά τά απορρίπταμε κατηγορηματικά. ’Ετσι, οι δύο 'Ελληνες σύντροφοι εμειναν τελικά δυό ολόκληρους μηνες κλεισμένοι στήν εν λόγω ντάτσα. Μιά δυό φορές, ειναι αλήθεια, σκεφτήκαμε, πως ειναι δυνατόν δυό υπουργοί ν’ αφήσουν τίς θέσεις τους, τή στιγμή μάλιστα πού στή χώρα τους η κατάσταση ηταν εξαιρετικά κρίσιμη, καί μάλιστα αδιαμαρτύρητα;

Ο σύντροφος Μπέρια πού, οπως ειναι φυσικό, παρακολουθουσε από τά κρυμμένα μικρόφωνα - δέν θεωρω σκόπιμο νά σας αποκρύψω ολες αυτές τίς θλιβερές λεπτομέρειες, πού εξάλλου ολοι μας εδω μέσα τίς γνωρίζουμε πολύ καλά - μέσω φυσικά πιστων Ελλήνων συντρόφων πού εργάζονται στή μυστική αστυνομία του σοβιετικου κράτους, ο σύντροφος Μπέρια, λοιπόν, μου ανέφερε οτι οι δυό 'Ελληνες σύντροφοι περίμεναν τίς αποφάσεις μας, υπομονετικά. Οι συζητήσεις τους αφορουσαν κυρίως τήν κατάσταση στή χώρα τους - κι εδω μας αποκαλύφθηκαν ενδιαφέροντα στοιχεια - καί ποτέ τό Κόμμα μας. Θεωρουσαν, ως φαίνεται, φυσικό νά περιμένουν βδομάδες γι’ αυτή τή συνάντηση.

Στό τέλος εκνευρίστηκα εγώ ο ιδιος - αντί νά εκνευριστουν αυτοί - καί παρακάλεσα τόν σύντροφο Σουσλόφ νά τούς δεχτει γιά μισή ωρα, τό πολύ (εχει κι αυτό τή σημασία του) καί νά τούς τραβήξει τ’ αυτιά! Ετσι κι εγινε. Επομένως από πέρσι, τουλάχιστον, οι 'Ελληνες σύντροφοι της καθοδήγησης γνωρίζουν πολύ καλά οτι η ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος της Σοβιετικης 'Εωσης δέν συμφωνει ουτε γενικά μέ τήν απόφαση της ενοπλης σύγκρουσης ουτε ειδικά μέ τόν τρόπο μέ τόν οποιο διευθύνουν τον αγώνα τους κάτω στήν 'Ελλάδα.»

«Μήπως ειστε εναντίον κάθε ενοπλης δράσης, σύντροφε Στάλιν;», τόν διέκοψε μέ φανερή ειρωνεία ο σύντροφος Τρότσκι.

«Εξαρταται από τή στιγμή καί τίς συνθηκες. 'Ομως πολύ γενικά, ας δουμε τήν κίνηση της ιστορίας. Με αφορμή τόν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ειχαμε ε'να αλμα των επαναστατικων δυνάμεων πρός τά εμπρός. Σέ ολα τά μέρη της υφηλίου. Αυτό τό ιστορικό βημα ειναι μοιραίο νά τό διαδεχτεί μιά περίοδος συντήρησης, πού ειναι απαραίτητη για νά στερεωθουν οι κατακτήσεις καί νά προετοιμαστεί η επόμενη κίνηση πρός τά εμπρός.»

«Δηλαδή ζουμε σέ μιά περίοδο συντήρησης;»

«Μπαίνουμε σέ μιά περίοδο συντήρησης, πού θά βαστάξει, κατά τή γνώμη μου, πολλές δεκαετίες. Φυσικά, πολλά θά εξαρτηθουν από τίς προθέσεις καί τή συμπεριφορά των αντιπάλων μας. Νά γιατί οι προτιμήσεις μας θά πηγαίνουν μέ κείνα τά κομμουνιστικά κόμματα πού εχουν καθολική καί οχι τοπικιστική, στενά εθνική, αντίληψη των ιστορικων συμβάντων. Μας χρειάζονται κόμματα πού τήν πολιτική της συντήρησης -ας μή φοβόμαστε τίς λέξεις- θά τήν κάνουν καθημερινή πράξη. Πως ομως; Δείχνοντας στό λαό καί κυρίως στό προλεταριάτο οτι αυτή ακριβως η πολιτική αποτελει τήν πεμπτουσία της επαναστατικης τακτικης!»

«Καί σέ περίπτωση πού ε'νας λαός ειναι ωριμος γιά βαθύτερες κοινωνικές αλλαγές;», παρενέβη ο σύντροφος Μαγιακόφσκι.

«Αυτός ο λαός θά βρε! τούς ηγέτες του πού θά τόν καθοδηγήσουν. Φτάνει νά μήν ειναι κομμουνιστές!»

«Καί γιατί νά μήν ειναι κομμουνιστές;»

«Γιατί, τιμημένε ποιητή του προλεταριάτου, οι κομμουνιστές εχουν αναγκαστικά διπλή ιδιότητα. Απ’ τη μιά μεριά ανήκουν σ’ ενα εθνος, εναν λαό, ενω απ’ τήν αλλη ειναι οργανικά - νομοτελειακά, θα υπογράμμιζα - δεμένοι μέ τό διεθνές κίνημα καί ιδιαίτερα μέ τή Σοβιετική 'Ενωση, πού ετσι κι αλλιως τό καθοδηγει.»

«Ας δουμε τί θά γίνει στήν πράξη», μίλησε γιά πρώτη φορά ο σύντροφος Μολότοφ, «αν λόγου χάρη οι συντροφοί μας σέ μιά χώρα της Λατι- νικης ’Αμερικης προχωρήσουν σέ ενοπλη εξέγερση. Ποιά χώρα νά πάρουμε γιά παράδειγμα;»

«Τήν Κούβα! Τήν Κούβα!», φώναξαν μερικοί.

«Ας πάρουμε τήν Κούβα! 'Ολοι μας γνωρίζουμε τά συμφέροντα των 'Ενωμένων Πολιτειων στή χώρα αυτή. Τί θά γίνει αν τό Κομμουνιστικό Κόμμα της Κούβας προχωρήσει - αν, λέω - σέ ενοπλη εξέγερση; Οι ’Αμερικάνοι θά αποβιβάσουν στρατεύματα καί θά τό πνίξουν στό αιμα μέσα σέ λίγες μέρες.»

«Καί τί θά γίνει;», επιμένει ο σύντροφος Μαγιακόφσκι. «Τί μπορεί καί τί πρέπει κατά τή γνώμη σας νά γίνει, ωστε νά διώξει από πάνω του αυτός ο δυστυχισμένος λαός τούς τυράννους καί τούς εκμεταλλευτές του;»

«Θά πρέπει νά βρεθουν δυνάμεις προοδευτικές, επαναστατικές, θά ελεγα, εκτός των κομμουνιστων!»

«Καί τότε ποιός ο λόγος των κομμουνιστων;»

«Οι κομμουνιστές ειναι δεμένοι, οπως ειπαμε, μέ τή γενική, τήν ιστορική καί παγκόσμια κίνηση της ιστορίας. ’Αν αυτή βρίσκεται κάτω από τόν αριστερισμό της κίνησης πρός τά εμπρός, τότε θά μπουν κι αυτοί - επικεφαλης στό τοπικό λαϊκό κίνημα- σ’ αυτή τήν πορεία πρός τά εμπρός. ’Αν ομως βρίσκεται, οπως στήν περίοδο πού διανοίγεται μπροστά μας, κάτω από τόν αστερισμό της συντήρησης, τότε ειναι υποχρεωμένοι νά προσαρμόσουν τήν πολιτική τους σ’ αυτή τήν κολοσσιαία ιστορική προσπάθεια, πού εχει σάν κύριο στόχο τήν υπεράσπιση των κεκτημένων, γιά τήν προετοιμασία της τρίτης φάσης. Της τελικης.»

«Δηλαδή, ενα τοπικό κομμουνιστικό κόμμα μπορει νά φτάσει στό σημείο νά εμποδίσει τό λαϊκό κίνημα νά προχωρήσει σέ επαναστατικές αλλαγές;»

«Φυσικά.»

«Γνωρίζω, μεγάλε σύντροφε», αποφάσισα νά μιλήσω απευθυνόμενος πρός τόν Στάλιν (μιας καί άναφέρθηκε στό ονομα της Κούβας), «οτι ο Φιντέλ Κάστρο, στή δεκαετία του ’60, θά περάσει σέ ενοπλη εξέγερση».

«Ποιός ειναι αυτός;», ρωτα βιαστικά ο Στάλιν τόν Μπέρια.

«Μας ειναι εντελως αγνωστος, σύντροφε.»

«Ειναι κομμουνιστής;»

«’Οχι!»

«’Εχει καλως. Προχωρηστε, παρακαλω.»

«Γνωρίζω ακόμα οτι, υστερα από πολλές δυσκολίες, η ομάδα του Κάστρο θά απειλήσει τόν τύραννο Μπατίστα. Σ’ αυτή τήν περίπτωση ποιά θά πρέπει νά ειναι η στάση του τοπικου Κομμουνιστικου Κόμματος;»

«Απολύτως ουδέτερη - οσο φυσικά διαρκουν τά γεγονότα. Ποιός ειναι ο Κάστρο; Οι 'Ενωμένες Πολιτειες θά τόν ακτινοσκοπήσουν. ’Αν πειστουν οτι η αλλαγή πού ζητα αφορα μόνο τό εσωτερικό της Κούβας, σ’ αυτή τήν περίπτωση μπορει καί νά μήν παρέμβουν. Σκεφτεΐτε τώρα τί θά γίνει αν οι Κουβανοί κομμουνιστές υποστηρίξουν ανοιχτά τόν τάδε.»

«Φιντέλ Κάστρο.»

«Αυτόν! Τότε οι 'Ενωμένες Πολιτειες θά διαπιστώσουν οτι δέν πρόκειται μόνο γιά μιά εσωτερική υπόθεση αλλά γιά μιά αλλαγή πού εχει σχέση μέ τή διεθνή ισορροπία δυνάμεων. ’Ετσι ειναι σίγουρο οτι θά παρέμβουν. 'Ομως, ας δουμε τίς επιπτώσεις αυτης της τοπικης κίνησης επάνω στή στρατηγική μας. Μήπως δέν μας υποχρεώνει νά αναθεωρήσουμε -θέλουμε δέν θέλουμε- ολόκληρη τήν τακτική μας σέ παγκόσμια, ιστορικά μεγέθη; Καί μέ ποιές συνέπειες; ’Εχουμε μήπως τό δικαίωμα, σύντροφοι, νά δεχτουμε κάτι τέτοιο;»

«Καί αν νικήσει ο λεγόμενος Κάστρο;», ρώτησε κάποιος.

«Τότε, ειναι δυνατόν τό Κομμουνιστικό Κόμμα της Κούβας νά τόν υποστηρίξει. Πάντοτε, φυσικά, βλέποντας καί κάνοντας. Γι’ αυτόν τό λόγο δέν προβλέπω, αξιαγάπητοι σύντροφοί μου, επαναστατικές πρωτοβουλίες από τή μεριά των κομμουνιστων γιά μεγάλο διάστημα. Θά ελεγα οτι τό αποκλείω γιά τήν Ευρώπη καί γενικά γιά χωρες μέ υψηλή βιομηχανική ανάπτυξη.»

«Γι’ αυτές δηλαδή πού εχουν προλεταριάτο!», φώναξε ο Τρότσκι.

«’Ακριβως! 'Οπως θά δουμε σέ λίγο στό βίντεο, εξηγω τούς λόγους πού μέ εναντιώνουν στή δράση των 'Ελλήνων συντρόφων μας. ’Ας τό χωνέψουμε καλά. Μας χρειάζονται, σύντροφοι, ηγετικές φυσιογνωμίες, εκτός του Κόμματος, πού μέ τή δράση τους αφενός θά εκτονώνουν τίς διαθέσεις των μαζων, ωστε νά μή φτάνουν σέ επικίνδυνες γιά τήν παγκόσμια ισορροπία καταστάσεις, καί αφετέρου θά επωμίζονται τίς ιστορικές ευθύνες, αφήνοντας απέξω τούς κομμουνιστές, ε'ως οτου φτάσει η δική τους ιστορική στιγμή!»

Καί γυρίζοντας πρός εμένα:

«’Εχετε οπωσδήποτε αναλάβει μιά πολύ λεπτή αποστολή. Θά πρέπει στίς γενικές συνελεύσεις των νεκρων, πού θά πρέπει νά οργανωθουν τό ταχύτερο κάτω από τήν ενδοξη ελληνική γη, νά εξηγήσετε πειστικά οτι η θυσία των 'Ελλήνων συντρόφων, αν καί άμεσα οφείλεται σέ λαθεμένες εκτιμήσεις καί πρωτοβουλίες της καθοδήγησης, ιδωμένες ομως κάτω από τό πρίσμα της πορείας του παγκόσμιου προλεταριάτου πρός τά εμπρός, αποτελει οπωσδήποτε συμβολή. Μπορει οι καρποί της θυσίας νά μήν ειναι αμεσοι. 'Ομως η σοσιαλιστική κυβέρνηση πού νομοτελειακά θά ’ρθει στή δεκαετία του ’80, πρώτον, θ’ αναγνωρίσει μέ νόμο τή σημασία της καί, δεύτερον, θά θεσπίσει ετήσια τελετή κατά τήν οποία υπουργοί της κυβέρνησης, αυτοπροσώπως, θά παραδεχτουν οτι οι νεκροί της ’Εθνικης ’Αντίστασης ειναι θετικοί. Φυσικά, τό μέτρο αυτό δέν αφορα τούς νεκρούς του εμφυλίου πολέμου. ’Εδω ομως, τιμημένε σύντροφε Μίκη, κάνω εκκληση στήν απαράμιλλη ρητορική σας τέχνη. Θέλω νά πω οτι περιμένω από σας νά πείσετε τούς πρόσφατους νεκρούς οτι η αναγνώριση σάν θετική πράξη της θυσίας των νεκρων της ’Εθνικης ’Αντίστασης (δεδομένου οτι ανηκαν στήν ιδια παράταξη) αντανακλα -εστω καί εμμεσα- επάνω καί σ’ αυτούς. Σ’ αυτές τίς ενδοξες τελετές μπορειτε καί σείς -θά τούς πειτε-, οι νεκροί του εμφυλίου, νά πάρετε μέρος. ’Αν οχι στήν κύρια αιθουσα. Μπορεί αίφνης νά βρίσκονται στούς διαδρόμους, πού οδηγουν πρός τή μεγάλη αιθουσα τελετων κι από κει νά παρακολουθουν τούς λόγους των υπουργων της ’Αλ- λαγης. Δέν θά ελεγα ποτέ οτι αυτό αποτελεί μιά πλήρη δικαίωση της θυσίας τους - οπως συμβαίνει μέ τούς νεκρούς της εθνικης αντίστασης. Μπροστά ομως στό τίποτα ειναι κι αυτό κάτι. Τί λέτε, θά τά καταφέρετε;»

«Θά εξαντλήσω, σύντροφε Γενικέ Γραμματέα, ολες μου τίς δυνατότητες.»

«Δέν αμφέβαλα γι’ αυτό, σύντροφε μουσικοσυνθέτη του λαου, καί σας εκφράζω τή βαθύτατη ευγνωμοσύνη του παγκόσμιου επαναστατικου κινήματος. Μέ τήν ευκαιρία αυτή φιληστε σταυρωτά -οπως τό συνηθίζουμε εμεις- τούς τιμημένους νεκρούς αυτης της εστω περιττης καί αποτυχημένης εξέγερσης. Δέν μπορω νά σας αποκρύψω», συνέχισε ο Στάλιν, «οτι οι σχέσεις μας μέ τήν ηγεσία του Κόμματός σας υπηρξαν, στό παρελθόν καί στό μέλλον, ιδιάζουσες. ’Ενω στά μάτια των τρίτων τό κόμμα σας εμφανίζεται σοβιετικότερο των σοβιετικων, στήν ουσία γιά μας δέν ειναι τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο, παρά μιά συμπαθής περίπτωση καλων συντρόφων, ιδεολόγων, πού μας αγαπουν τόσο πολύ ωστε νά μας βάζουν συχνά σέ δύσκολη θέση. ’Εχω στή διάθεσή σας ολες τίς εκθέσεις από τά 1930 εως τό τέλος του αιώνα μας. Δέν ειναι φυσικά της στιγμης νά αναφερθω σέ λεπτομέρειες. Μας κάνει ομως εντύπωση η δυσκολία των 'Ελλήνων συντρόφων στήν εφαρμογή της λενινιστικης αρχης γιά τό ρόλο των διαφόρων συγκεκριμένων παραγόντων στή διαμόρφωση -σέ κάθε στιγμή - της θετικης γιά τό κίνημά μας πολιτικης. Δέν ειναι υποχρεωτικό νά ειναι ολοι μαρξιστές-λενινιστές. Μήπως δέν περάσαμε σέ συμφωνίες μέ τόν ιδιο τόν Χίτλερ; Καί φυσικά μέ εναν κομμουνιστοφάγο -τόν πρωτο θά ελεγα- οπως ο Ουίνστον Τσώρτσιλ; Θά δείτε οτι οι υπηρεσίες μας εκτιμουσαν κατά καιρούς διαφόρους 'Ελληνες πολιτικούς, πού γιά τούς συντρόφους καθοδηγητές του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας ηταν αντικομμουνιστές, οργανα του ιμπεριαλισμου κι αλλα γνωστά. ’Εχετε κι εσεις αλλωστε προσωπική εμπειρία. ’Αναφέρομαι στήν επίσκεψή σας στά 1975 στή Μόσχα, οταν ο συντροφός μας Ζ. σας ανέθεσε νά μεταφέρετε στόν σύντροφο Καραμανλη πόσο η Σοβιετική 'Ενωση εκτιμα τήν πολιτική του καί οτι ε’ιμεθα ετοιμοι νά τόν βοηθήσουμε μέ ολες μας τίς δυνάμεις. 'Ομως νομίζω (μόλις χθές διάβασα τά σχετικά εγγραφα) οτι καί στά 1964 η στά 1966 (μου διαφεύγει) ο σύντροφός μας Κ. ζήτησε τή μεσολάβησή σας, ως πρός τόν σύντροφο ’Ανδρέα, γιά τόν ιδιο σκοπό. 'Η εκθεσή σας, αξιόπιστε σύντροφε Μίκη, μέ ημερομηνία Φεβρουάριος του 1966, βρίσκεται σέ πλήρη αντίθεση μέ τίς αντίστοιχες εκθέσεις των συντρόφων του Γραφείου ’Εσωτερικου της Κεντρικης ’Επιτροπης του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας, εννοω τούς συντρόφους Μπάμπη, ’Αντώνη, Μανώλη καί λοιπούς, οι οποιοι χαρακτήριζαν τόν σύντροφο ’Ανδρέα εφεδρεία του ιμπεριαλι- σμου, ενω εσεις πιστεύατε οτι μπορεί κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις νά αναδειχτει σέ ελπίδα του ελληνικου προοδευτικου κινήματος. ’Ω, πόσο ειχατε δίκιο! Καί πόσο καλά κάνουμε σήμερα νά τιμαμε στό πρόσωπό σας εναν ακούραστο πρωτεργάτη της μαρξιστικης-λενινιστικης σκέψης καί πολιτικης πρακτικης. ’Εχω στό χαρτοφυλάκιό μου τίς εκθέσεις των υπη- ρεσιων μας γιά τή δεκαετία του 1980. Τί αποδεικνύουν; 'Οτι η συμπάθειά μας πηγαίνει, οπως πρέπει νά πηγαίνει, στούς καλούς καί γλυκούς συντρόφους, ομως η εκτίμησή μας, πού λαβαίνει υπόψη μόνο τά συμφέροντα της Σοβιετικης 'Ενωσης καί του παγκόσμιου επαναστατικου κινήματος, δέν μπορεί παρά νά ειναι μέ τούς πραγματικούς επαναστάτες, τήν κυβέρνηση της ’Αλλαγης πού ειναι φυσικό, μέσα στίς νέες συνθηκες, νά μήν ειναι κομμουνιστές! Τί σημασία εχουν εξάλλου οι ετικέτες; Γιά μας μετρα η πράξη. ’Εδω ομως ας μου επιτραπει νά σας ρωτήσω, μέ ολον τόν δέοντα σεβασμό, γιατί εσείς πού στά 1966 χαρακτηρίζατε τόν σύντροφο ’Ανδρέα ελπίδα του ελληνικου λαου, εικοσι χρόνια αργότερα θά αφήσετε τούς 'Ελληνες συντρόφους της καθοδήγησης του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας νά εφαρμόσουν στήν πράξη αυτήν τήν τόσο ορθή πρόβλεψή σας, ενω εσείς θά αυτοεξορισθεΐτε, αντί νά σταθείτε ενεργά πλάι στόν σύντροφο ’Ανδρέα καί τούς υπόλοιπους συντρόφους της ’Αλλαγης; Δέν υπάρχει αντίφαση στή στάση σας; Τουλάχιστον ετσι τό αντιλαμβάνομαι εγώ μέ τό, ας μου επιτραπεΐ νά τό χαρακτηρίσω, σταλινικό μου κεφάλι.»

«Μακάρι, μεγάλε σύντροφε, νά διαθέταμε ολοι εμεις αυτήν τήν εξαίσια, τήν αποκαλυπτική δύναμη της σταλινικης σκέψης. Πάντως φιλοδο- ξουμε νά παραμείνουμε πιστοί μαθητές σας. 'Οσο τό μπορουμε. Ποιά εξήγηση νά δώσω; ’Ισως, ενδοξε στρατηλάτη, νά μέ ξεπέρασαν τά συναρπαστικά γεγονότα πού θά συμβουν στή δεκαετία του ’80. Σέ ποιά αλλη χώρα, αθάνατε φίλε, η κοινωνικοποίηση συντελέστηκε μέσα σέ τρεις συνεδριάσεις της Βουλης; Μιά βαθιά επανάσταση, τόσο βαθιά, πού δέν τήν αντελήφθη ο λαός! Μόνο τά φωτισμένα πολιτικά μυαλά αυτης της μακρινης περιόδου! Θά ελεγα, γιά νά ολοκληρώσω, ενδοξε ηγέτη του παγκόσμιου προλεταριάτου, οτι η 'Ελλάδα στήν οποία αναφερόμαστε αυτή τή στιγμή πηγε πέρα απ’ τήν επανάσταση, πηγε πολύ πιό πέρα απ’ τήν περήφανη καί ανεξάρτητη χώρα πού σοσιαλιστές καί κομμουνιστές, χέρι χέρι, ορματίζονται, ουτως ωστε οι υπάρχουσες (τότε) αμερικάνικες βάσεις νά μοιάζουν μέ ψόφιους κοριούς πάνω στό δέρμα ενός ελέφαντα. Γ ιά ποιόν λόγο ν’ ασχολειται κανείς μέ αυτές τίς γελοίες λεπτομέρειες; 'Ομως τόσο φως, αθάνατοι σύντροφοι, τυφλώνει. Κατη- γορηστε με. Δέχομαι τήν αυστηρή αλλά συντροφική κριτική σας. Σ’ αυτή τή μακρινή εποχή θά ειμαι πολύ κατώτερος των ιστορικων αλλαγων, ουτως ωστε τά γεγονότα καί ο λαός νά μέ αφήσουν ξοπίσω τους. ’Ακόμα καί οι μεγάλοι, ας μου επιτραπει αυτός ο καθόλου μετριοπαθής χαρακτηρισμός, απορρίπτονται από τούς μεγαλύτερους.»

«Νά ακόμα ενα θαυμάσιο μάθημα μεστης ιστορικης σκέψης πού μας προσφέρατε, αξεπέραστε διανοητή της εφαρμοσμένης μαρξιστικης σκέψης, ακριβέ μας σύντροφε Μίκη. ’Αλλωστε, στό κάτω κάτω, αυτό δέν ειναι δική μου δουλειά. Στή δεκαετία του ’80 -απορω πως η χώρα σας δέν θά ειναι ακόμα κομμουνιστική, νά ενας ακόμα κόλαφος γιά τούς 'Ελληνες συντρόφους της κομματικης καθοδήγησης- στή δεκαετία, ελεγα, του ’80, μιά καπιταλιστική 'Ελλάδα δέν μπορει παρά νά ασφυκτια κάτω από τήν εκτυφλωτική οικονομική, τεχνολογική, κοινωνική, μορφωτική καί πολιτιστική εξέλιξη των γειτονικων λαων τής ’Αλβανίας, Βουλγαρίας καί Ρουμανίας, χωρες βασικά βιομηχανικές, ανωτάτης τεχνολογίας, πού θά εχουν εξασφαλίσει υψηλότατο επίπεδο ζωης στά μέλη των απελευθερωμένων κοι- νωνιων τους. Μέ τό ανώτατο επίπεδο της κομμουνιστικης δημοκρατίας. Ειναι φυσικό νά εχουν ανάγκη από πρωτες υλες, γεωργικά προϊόντα, εργατικά χέρια. Που θά τά βρουν καλύτερα παρά στή γειτονική καθυστερημένη 'Ελλάδα; Τί θά κάνει τότε τό ελληνικό προλεταριάτο; 'Ο εξαθλιωμένος 'Ελληνας αγρότης, υπάλληλος, μισθωτός; Κλεισμένος ασφυκτικά μέσα στά στενά εθνικά σύνορα, θά βράζει στό ζουμίτου. Μάτί λέω; Πως παρασύρομαι ετσι από λαθεμένους υπολογισμούς; Γιά ποιά εποχή μιλαμε; Μήπως σέ τριάντα χρόνια από σήμερα δέν θά εχει ολοκληρωθεί η παγκόσμια επανάσταση; Τό τρίτο στάδιο, γιά τό οποιο σας μιλουσα.»

«Πίσω εχει η αχλάδα τήν ουρά.», ακούστηκε τσιριχτή η φωνή του Τρότσκι.

«Τί εννοειτε, αθάνατε σύντροφε;», τόν ρωτα μέ ειλικρινή απορία ο ’Αρχιστράτηγος.

«Επιμένω στή θεωρία μου, γλυκύτατε σύντροφε Στάλιν.»

«Δηλαδή;»

«Οτι, δηλαδή, οσο δέν θά εχει πραγματοποιηθεί η Επανάσταση στίς βιομηχανικές χωρες τόσο τό ονειρο γιά τήν παγκόσμια επανάσταση θά παραμείνει ονειρο. Επιπλέον ο καπιταλισμός θά χρησιμοποιήσει ολο καί πιό αποτελεσματικά τίς χωρες αυτές ενάντια στήν επανάσταση. Θά ’ρθει μιά μέρα, αξιοσέβαστε σύντροφε, πού η Σοβιετική 'Ενωση θά παραμείνει μόνη της μέ μιά φούχτα φιλικά κράτη, πού μόνο παθητικό θά της φέρνουν, ενω απ’ τήν αλλη πλευρά οι 'Ενωμένες Πολιτειες -σέ οικονομική ακμή- θά εχουν πραγματοποιήσει ενα δυναμικό μπλόκ μέ χωρες υψηλότατης τεχνολογίας καί βιομηχανικης ανάπτυξης, οπως η ’Ιαπωνία, η Δυτική Γερμανία, ο Καναδάς, η ’Αγγλία, η Γαλλία, η ’Ιταλία καί αλλες.

«Αυτό δέν θά συμβεΐ ποτέ», φώναξε ο Μπέρια.

«Ποτέ, ποτέ», ειπαν συγχρόνως οι Μολότοφ, Μαλένκοφ, Μικογιάν καί Βοροσίλοφ.

«Βάργκας», γυρίζει πρός τόν επιφανή Σοβιετικό οικονομολόγο ο Στάλιν, «πότε προβλέπεται η προσεχής μεγάλη κρίση του καπιταλισμου;».

«Τό αργότερο γιά τή δεκαετία του ’50.»

«Καί μετά;»

«Οι καπιταλιστικές χωρες ειναι υποχρεωμένες νά χτυπήσει η μία τήν αλλη, γιά τό ξεπέρασμα της δικης του κρίσης.»

«Καί λοιπά καί λοιπά», ειπε καγχάζοντας ο Στάλιν. «Βλέπετε, σύντροφε Μίκη», στρέφεται τώρα πρός εμένα, «ειναι αδύνατο νά τιμήσουμε μιά παγκόσμια προσωπικότητα της επανάστασης, οπως η δική σας, ολοι μαζί! 'Ο αντισοβιετισμός ειναι, ως φαίνεται, η βασική τροφή του τροτσκισμου».

«Αν μου επιτρέπετε», του απάντησα, «ενδοξε σύντροφε, οπως ηδη σας ανέφερα, στή δεκαετία του ’80 ο απευθείας διάδοχός σας, επικεφαλης στήν Κεντρική ’Επιτροπή του Κομμουνιστικου Κόμματος της Σοβιετικης ’Ενωσης, Μιχαήλ Γκορμπατσόφ θά ισχυριστει οτι εγιναν σοβαρότατα λάθη από μέρους των σοβιετικων κομματικων καί κρατικων υπευθύνων, ωστε η παραγωγικότητα της Σοβιετικης 'Ενωσης νά βρεθεί σέ επικίνδυνη καθυστέρηση ως πρός τίς καπιταλιστικές χωρες, πού πράγματι, οπως προανέφερε ο σύντροφος Τρότσκι, θά εχουν προχωρήσει κατά μιά ιστορική περίοδο πιό μπροστά από μας από τήν αποψη της τεχνολογικης ανάπτυξης επιπέδου ζωης καί παραγωγικότητας».

«Αφάνταστο», ειπε ο Στάλιν κι επιασε μέ τό δεξί του χέρι τό μέτωπό του. «'Ομως, καιρός νά δουμε τό ντοκουμέντο μέ τούς Τζίλας καί Καρντέλι. Σύντροφοι, ας καθίσουμε. Σβηστε τά φωτα, παρακαλω.»

Στήν οθόνη φάνηκε πρωτα ενα κομμάτι γαλάζια θάλασσα. 'Η Εισαγωγή από τόν Λόενγκριν, πού μόλις ακουγότανε στό βάθος, ταίριαζε απόλυτα μέ τό τοπίο καί μέ τήν ηρεμη κίνηση της μηχανης πού γύριζε πρός τ’ αριστερά. ’Ετσι επιασε πρωτα ενα κομμάτι από τή θαυμάσια πλάζ καί αμέσως, αφου αφησε τή θάλασσα, μπηκε μέσα σ’ εναν παραδείσιο κηπο μέ αιωνόβια δέντρα καί πολύχρωμα παρτέρια μέ κάθε ειδους λουλούδια. Τότε η μουσική του Βάγκνερ αρχισε νά υποχωρει καί νά δίνει τή θέση της στούς φυσικούς ηχους: κελαηδήματα πουλιων, τό θρόισμα των φύλλων, ο μακρινός ηχος των κυμάτων πού εσκαζαν σέ τακτά διαστήματα στήν αμμουδιά. ’Αφου εκανε μιά απότομη κίνηση πρός τον ουρανό -γιά νά δείξει ισως τά εντυπωσιακά μεγέθη των δέντρων-, ο φακός δείχνει τώρα μιά μικρή συντροφιά πού βαδίζει αμέριμνη μέσα στά παρτέρια. Ειναι ο ’Ιωσήφ Βησαριόνοβιτς Στάλιν καί εχει δεξιά του τόν Καρντέλι καί στά αριστερά του τον Τζίλας, πού του μεταφέρουν τούς συντροφικούς χαιρετισμούς του Τίτο.

«Ποιά ειναι τά νέα απ’ τή γειτονιά σας;», ρωτα τόν Καρντέλι.

«Πολύ καλά, σύντροφε Γενικέ Γραμματέα. ’Αν εννοείτε τήν 'Ελλάδα, γιά τήν ωρα, ο Δημοκρατικός Στρατός κυριαρχει σέ ολα τά μέτωπα..»

'Ο Στάλιν σταμάτησε επιτόπου καί πρός μεγάλη εκπληξη των δύο συνο- μιλητων του, ειπε: «'Η εξέγερση στήν 'Ελλάδα πρέπει νά κλείσει.»

'Η κάμερα δείχνει τίς εκφράσεις των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστων γεμάτες απορία, εκπληξη κι αμηχανία. 'Ο σύντροφος Στάλιν, πού αντελήφθη τή σύγχυση πού προκάλεσε κυρίως ο χαρακτηρισμός της ενδοξης δράσης του Δημοκρατικου Στρατου σάν μιας κοινης εξέγερσης, κοιτώντας στά μάτια τόν Καρντέλι τόν ρωτα, τονίζοντας καί πάλι τή λέξη «εξέγερση»: «’Εσεις πιστεύετε στήν επιτυχία της εξεγέρσεως στήν 'Ελλάδα;».

Ο Καρντέλι απάντησε: «’Αν η ξενική επέμβαση δέν αυξηθεί καί αν δέν γίνουν σοβαρά πολιτικά καί στρατιωτικά λάθη».

Ο Στάλιν προχώρησε χωρίς νά δώσει προσοχή στή γνώμη του Καρντέλι. Μετά σταμάτησε καί πάλι απότομα καί ειπε σάν νά μονολογουσε: «’Αν, αν, αν. ’Οχι, δέν εχει καμιά προοπτική νά πετύχει». Γύρισε καί τούς κοίταξε ερευνητικά. Μετά εστρεψε τό κεφάλι πρός μιά πελώρια λεύκα γιά ν’ ακούσει τό απογιοματινό κελάηδημα ενός αηδονιου, πού συνέχιζε τό τραγούδι του αδιάφορο γιά τά διεθνή γεγονότα. Καί συνέχισε: «Τί πιστεύετε λοιπόν; Πώς η Μεγάλη Βρετανία καί οι 'Ενωμένες Πολιτειες, τό ισχυρότερο κράτος στόν κόσμο, θά σας επιτρέψουν (εκανε εντύπωση αυτό τό «σας») νά κόψετε τίς γραμμές των επικοινωνιων τους στή Μεσόγειο; ’Ανοησίες! 'Η εξέγερση στήν 'Ελλάδα (γιά τρίτη φορά πρόφερε τήν ιδια λέξη) πρέπει νά σταματήσει. Καί οσο τό δυνατόν ταχύτερα.».

«Επιτρέψτε μου, σύντροφε Στάλιν, νά σας υπενθυμίσω οτι, αν καί οι 'Ενωμένες Πολιτειες εχουν τά ιδια καί ισως μεγαλύτερα συμφέροντα στήν ’Απω ’Ανατολή, εντούτοις ειναι υποχρεωμένες νά λάβουν υπόψη τους τήν αποφασιστικότητα των Κινέζων συντρόφων μας», ειπε ο Καρντέλι.

«Ναί, οι Κινέζοι σύντροφοι πέτυχαν! ’Αλλά στήν 'Ελλάδα επικρατεί μιά ολότελα διαφορετική κατάσταση. Οι 'Ενωμένες Πολιτειες ειναι αμεσα ανακατεμένες. Καί τό ξαναλέω: πρόκειται γιά τό ισχυρότερο κράτος στόν κόσμο. 'Η Κίνα ειναι μιά διαφορετική υπόθεση. Οι σχέσεις στήν ’Απω ’Ανατολή ειναι διαφορετικές.» Σταμάτησε γιά λίγο. Κοίταξε ρεμβαστικά πρός τή θάλασσα καί συνέχισε σάν νά μονολογουσε: «Κι εμεις, ειναι αλήθεια, μπορουμε νά κάνουμε λάθη. 'Οταν ο πόλεμος μέ τήν ’Ιαπωνία τελείωσε, καλέσαμε τούς Κινέζους συντρόφους νά ’ρθουν σέ συμφωνία, νά βρουν, τελοσπάντων, ενα μόντους βιβέντι μέ τόν Τσάγκ Κάι Σέκ. Συμφώνησαν μαζί μας στά λόγια, ομως στήν πράξη εκαναν εκεινο πού ηθελαν. Συγκέντρωσαν δυνάμεις καί χτύπησαν. ’Αποδείχτηκε πώς ειχαν δίκιο εκείνοι κι οχι εμεις. ’Αλλά στήν 'Ελλάδα ειναι μιά περίπτωση διαφορετική. Χωρίς καθόλου νά διστάσουμε πρέπει νά βάλουμε τέρμα στήν ελληνική εξέγερση!».

«Μήπως, σύντροφε Γενικέ Γραμματέα», παρενέβη μέ μεγάλο δισταγμό στή φωνή του ο Τζίλας, «αντιλαμβάνεστε οτι η δημιουργία ενός ακόμα κομμουνιστικου κράτους στά Βαλκάνια θά δημιουργήσει τέτοιες διεθνείς περιπλοκές πού, παίρνοντας ολο καί πιό απειλητικές μορφές, θά μπορούσαν, αν οχι βέβαια νά προκαλέσουν γενικότερο πόλεμο, όμως νά βάλουν σέ κίνδυνο τίς θέσεις πού εχουμε κερδίσει;».

«Δέν ακουσα πιό φλύαρο αηδόνι στή ζωή μου», ειπε ο Στάλιν αποφεύγοντας νά δώσει απάντηση. «’Αν υπηρχαν κόμματα στά πουλιά, θά στοιχημάτιζα οτι ειναι ο Τρότσκι.»

Στό σημείο αυτό τα φώτα άναψαν μέσα σε γενική θυμηδία των καλεσμένων.

«Λοιπόν, τί έχετε να πείτε, σύντροφε Μίκη; 'Όμως αρκετά φλυαρήσαμε και πολύ φοβαμαι οτι ο Βοροσίλοφ θά μου τραβήξει τ’ αυτιά, γιατί ξέρω οτι εχει επείγουσα εργασία καί μέ παρακάλεσε νά είμαστε σύντομοι. ’Αφήστε πού οι περισσότεροι περιμένουν μέ ανυπομονησία νά πάνε στόν μπουφέ καί φυσικά νά πιουνε τίς σχετικές βότκες. ’Ελπίζω νά μας συγχωρείτε αυτήν τήν εθνική, θά ελεγα, αδυναμία μας. ’Εσείς τί πίνετε στή χώρα σας, σύντροφε Μίκη;»

«Στήν ιδιαίτερη πατρίδα μου εχουμε ενα παραπλήσιο ποτό, πού τό ονομάζουμε τσικουδιά.»

«Τσι-κου-ντιά, περίεργη λέξη. ’Ηχεί γεωργιανά. 'Ομως ας προχωρήσουμε.»

Τά φωτα εσβησαν ξανά καί στήν αιθουσα κυριάρχησε καί πάλι η φωνή του ’Εμβέρ Χότζα, πού τή διέκρινε ολο καί πιό μεγάλο πάθος. ’Ηταν φανερό οτι αυτά πού ελεγε ηταν στοιβαγμένα μέσα του καί ειχε ανάγκη νά τά εξωτερικέψει. 'Ο σύντροφος Στάλιν μέσα στήν εικόνα παρακολουθουσε μέ μεγάλη προσοχή. ’Αλλοτε κουνουσε επιδοκιμαστικά τό κεφάλι του καί αλλοτε στό συνήθως ηρεμο πρόσωπό του διαγραφότανε μιά σκιά ερωτηματικου. Τότε τραβουσε μιά βαθιά ρουφηξιά από τό τσιμπούκι του, ενω τό βλέμμα του κοιτουσε μακριά. Σάν νά ’θελε ν’ ανακαλύψει τί συνέπειες θά ειχαν γιά τό μέλλον τά οσα μέ τόσο πάθος ανέπτυσσε ο ’Αλβανός ηγέτης.

«...Εμείς είχαμε πει στούς 'Έλληνες συντρόφους οτι η υποταγή από μέρους της διοίκησης του ’Εθνικοαπελευθερωτικου Στρατου κάτω από τίς διαταγές του ’Αρχηγείου της Μεσογείου, οι συνομιλίες καί συμφωνίες οπορτουνιστικου καί συνθηκολόγου χαρακτήρα μέ τόν Ζέρβα καί μέ τήν αντιδραστική ελληνική κυβέρνηση στό εξωτερικό, η επικράτηση του αγροτικου στοιχείου καί των παλιων αξιωματικων καριέρας στήν ηγεσία του Έθνικοαπελευθερωτικοϋ Στρατου καί αλλα σοβαρά λάθη, θά οδηγουσαν τόν ηρωικό αγώνα του ελληνικου λαου στήν αποτυχία. Ή Βάρκιζα, πού ηταν η λογική συνέπεια ολων αυτων των μή σωστων ενεργειων καί απόψεων, ε"φερε τή συνθηκολόγηση μπροστά στήν αγγλική καί τήν εσωτερική αντίδραση. 'Ομως, υστερα από τή συνθηκόλογη συμφωνία της Βάρκιζας καί τήν περίοδο της “νομιμότητας” του Κομμουνιστικου Κόμματος Ελλάδας, εμείς ειμαστε της γνώμης οτι η ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος Ελλάδας δέν εμβάθυνε οσο πρέπει, γιά νά διορθώσει ριζικά τά προηγούμενα λάθη.»

«Μας τά ξαναθυμίζετε, αν θέλετε», τόν διέκοψε ο Στάλιν.

«Τό δυνάμωμα του Κόμματος στήν πόλη καί στό χωριό. Οι υγιείς δεσμοί μέ τίς πλατιές μάζες.»

«Δέν υπηρχαν;»

«Δέν ειχαν τήν ποιότητα πού πρέπει νά χαρακτηρίζει αυτές τίς σχέσεις. Κι αυτό Ίσως νά υπηρξε τό μεγαλύτερο λάθος τους. Ή ηγεσία των Ελλήνων συντρόφων δέν εκτίμησε σωστά τήν καινούργια κατάσταση πού δημιουργήθηκε υστερα από τήν ηττα του φασισμου, υποτίμησε τόν εσωτερικό εχθρό καί τήν αγγλοαμερικανική αντίδραση καί δέν μπόρεσε νά προβλέψει, οπως πρέπει, τόν μεγάλο κίνδυνο πού θά προέρχονταν απ’ αυτές τίς δυνάμεις της αντίδρασης. Έλπιζε πολύ στή νόμιμη δουλειά καί στόν κοινοβουλευτισμό.»

«Τότε, γιατί στά 1946 δέν πηρε μέρος στίς εκλογές;», ακούστηκε μιά φωνή μέσα στό σκοτάδι.

«Ειναι ο σύντροφος Μπουχάριν», μου λέει στό αυτί ο σύντροφος Στάλιν.

Στό μεταξύ ο σύντροφος Έμβέρ συνέχισε τό ανελέητο «κατηγορω» του.

«Σάν αποτέλεσμα, τό Κόμμα αφοπλίστηκε μπροστά στόν εχθρό, εχασε τούς υγιείς δεσμούς μέ τό λαό, η λαϊκή επανάσταση στήν Ελλάδα περνουσε μεγάλη κρίση, δόθηκε η εντύπωση στό λαό οτι η επανάσταση θά νικουσε μέ τό δρόμο του κοινοβουλευτισμου καί των έκλογων...»

«Καί η αποχή του 1946;», ξανακούστηκε ο Μπουχάριν.

«... καί ο λαός βρέθηκε αποπροσανατολισμένος, εκπληκτος καί απελ-πισμένος μπροστά στό πληγμα της αντίδρασης.»

«Σύντροφε ’Εμβέρ», τόν διέκοψε πάλι ο Στάλιν, «πάρτε μιά ανάσα. Δέν βιαζόμαστε. Έχουμε ολον τόν καιρό μπροστά μας.».

Ό Αλβανός ηγέτης, σέ φανερή υπερδιέγερση, συνέχισε δίχως νά δώσει σημασία στήν παρέμβαση του Στάλιν. «Ό ελληνικός λαός αγωνίστηκε ηρωικά ενάντια στούς χιτλερικούς γιά τή λευτεριά του, μά η νίκη του γλίστρησε απ’ τά χέρια μ’ αφορμή τά λάθη της ηγεσίας του Κομμουνιστικου Κόμματος Ελλάδας. 'Ολα αυτά τά λάθη είχαν βαριές συνέπειες στήν κατοπινή εξέλιξη των γεγονότων, οταν τελείωσε κάθε αυταπάτη γιά τή νίκη μέ νόμιμο δρόμο καί τό Κόμμα πέρασε στήν παρανομία καί αποφάσισε νά ξαναρχίσει τόν αγώνα.»

«Ποιός εβγαλε τό Κόμμα απ’ τόν νόμιμο δρόμο;», ρώτησε γιά τρίτη φορά ο Μπουχάριν.

Έτσι ο σύντροφος Στάλιν αναγκάστηκε νά σταματήσει τήν προβολή, γιά νά λύσει τό πρόβλημα πού εθεσε μέ τίς παρεμβάσεις του ο παλαίμαχος ηγέτης.

«Σας ακουμε, σύντροφε Μπουχάριν. ’Αναπτύξτε, σας παρακαλω, τήν αποψή σας.»

«Σας ευχαριστω, ’Ιωσήφ Βησαριόνοβιτς. ’Άλλωστε καί από τήν αποψη της αυστηρης μεθοδολογίας, πρίν παμε παρακάτω, νομίζω οτι ειναι σωστό νά διευκρινίζουμε τά προβλήματα εκείνα -τουλάχιστον αυτάπού αποτελουν βασικούς κρίκους στήν εξέλιξη των γεγονότων. 'Ενα τέτοιο πρόβλημα θεωρω πώς ειναι η αποχή από τίς εκλογές, τό Μάρτη του 1946, πού, αν δέν κάνω λάθος, υπηρξαν οι πρωτες εκλογές μετά τήν απελευθέρωση. Σ’ αυτό τό σημείο μπορεί νά μας βοηθήσει ο σύντροφος Μίκης.»

«Ειναι ετσι, οπως τό λέτε.», απάντησα γρήγορα, γιατί ημουν περίεργος νά δω που θά τό πάει.

«Θεωρω οτι η απόφαση γιά τήν αποχή υπηρξε τό λάθος-κρίκος. 'Ό,τι α-κολούθησε προέρχεται απ’ αυτό. Ειναι η φυσική, η αναπόφευκτη συνέπεια. Τό ’Εθνικό ’Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) διέθετε πάνω από 30%.»

«Υπερβολές», ειπε κάποιος.

«38%», ειπα, «σύμφωνα μέ τά πραγματικά αποτελέσματα των εκλογων».

«Τεράστιο ποσοστό», ειπε ο Στάλιν, «αν σκεφτουμε τί μεσολάβησε: Μάχη του Δεκέμβρη, εκστρατεία συκοφάντησης, τρομοκρατία.».

«Μ’ αυτές τίς δυνατότητες», συνέχισε ο Μπουχάριν, «διερωτωμαι γιατί ο σύντροφος Ζαχαριάδης, γιατί απ’ ο,τι ξέρω αυτός, σχεδόν μόνος του, πηρε τήν ευθύνη, δέν μπηκε μέσα στό πολιτικό παιχνίδι.».

Αστειευόμενος πιό πολύ παρά σοβαρολογώντας, του λέει ο Στάλιν: «’Εσύ ρεβιζιονιστής γεννήθηκες καί ρεβιζιονιστής θά πεθάνεις», καί τόν κοιτάζει πονηρά.

«Ή πρόβλεψή σας αυτή, αγαπητέ σύντροφε, ομολογω οτι μ’ εκανε νά ανατριχιάσω.»

Καί πάλι ο Στάλιν:

«’Ας σοβαρευτουμε! Πράγματι, η αποχή από εκλογές, δηλαδή η αποχώρηση των κομμουνιστων από τήν πολιτική κονίστρα -τό παιχνίδι των αστικων κομμάτωναν δέν ειναι μέρος μιας καλά υπολογισμένης καί σχεδιασμένης επιθετικης επαναστατικης στρατηγικης-τακτικης, τότε καταντα δωρο πρός τήν αστική τάξη καί τούς πολιτικούς εκπροσώπους της, πού αλλο πού δέν θέλουν ν’ απαλλαγουν από τούς κομμουνιστές. Πολύ περισσότερο, αν αυτοί οιτελευταΐοι επηρεάζουν, καί μάλιστα σέημινόμιμες συνθηκες, πάνω από τό 30% του εκλογικου σώματος. Σ’ αυτές τίς συνθηκες, μέ τήν αποχή ειναι σάν νά βάζεις τή θηλιά μονάχος στό λαιμό σου.»

«Τότε, που διαφωνουμε;», τόν ρωτα ο Μπουχάριν.

«Διαφωνουμε στό οτι εσεις θά επιδιώκατε μέ κάθε θυσία τήν ταξική συνεργασία.»

«Συκοφαντία!»

«’Ας απαλύνουμε τήν εκφραση, σύντροφε Στάλιν», παρενέβη ο Τρότσκι. «’Ας πουμε, συμβιβασμό. Σάν τόν ιστορικό συμβιβασμό του Μπερλίνκουερ.»

«Συκοφαντία!», ξαναφώναξε ο Μπουχάριν, καί μαζί του σηκώθηκαν καί μερικοί αλλοι καί πρωτος ο σύντροφος Ζηνόβιεφ.

«Τότε;», ρωτα ο Στάλιν.

«Δέν διαφωνω στό βάθος μαζί σας. Ειπατε εάν υπάρχει σχέδιο γενικης εξέγερσης. Τέτοιο σχέδιο υπηρχε στά 1946 στήν Ελλάδα;»

«’Απ’ ο,τι γνωρίζω, η μαλλον απ’ ο,τι φάνηκε, νομίζω πώς οχι», ειπε κοφτά ο Σοβιετικός ηγέτης, δίνοντας συγχρόνως τήν εντολή νά συνεχιστεί η προβολή.

«Ειναι γεγονός», συνέχισε τήν εκθεσή του στό εκράν ο σύντροφος Χότζα, «οτι πρίν περάσει στήν παρανομία τό Κόμμα, μπόρεσε νά ανασυγκροτήσει ενα μέρος των παρτιζάνικων δυνάμεων, νά τίς βγάλει στό βουνό καί νά ξαναρχίσει τόν αγώνα. Αυτό ηταν πολύ καλό. 'Ομως, σύντροφε Στάλιν, εμεις πιστεύουμε οτι εδω ακριβως ξαναρχίζουν οι λαθεμένες απόψεις των Ελλήνων συντρόφων ηγετων, οσον αφορα τή στρατηγική καί ταχτική πού επρεπε νά εφαρμόσουν στήν οργάνωση του κόμματος στήν πόλη καί στό χωριό, τήν οργάνωση του κόμματος στό στρατό καί, σέ πρώτη γραμμή, τούς δεσμούς μέ τίς μάζες καί τόν ηγετικό ρόλο του κόμματος».

«Αυτές οι κατηγορίες πού διατυπώνετε, σύντροφε ’Εμβέρ, ειναι πάρα πολύ βαριές», τόν διέκοψε ο Στάλιν. «Βέβαια η ’Αλβανία, ο αλβανικός λαός, τό ’Αλβανικό Κόμμα, επιτελουν στό ακέραιο τό διεθνιστικό τους χρέος απέναντι στούς 'Ελληνες παρτιζάνους, τον ελληνικό λαό. Αυτό οχι μόνο σας δίνει τό δικαίωμα νά εχετε γνώμη, αλλά, σάν διεθνιστές, θά ελεγα οτι εχετε υποχρέωση νά εχετε γνώμη οχι μόνο, προσθέτω, σας δίνει δικαίωμα καί υποχρέωση, αλλά καί δυνατότητα. Ειστε κοντά. Ειστε μαζί τους. Ειναι μαζί σας. Στό κάτω κάτω, μιά λέξη ακόμα καί τελειώνω, αγαπητέ μου σύντροφε, η ’Αλβανία βάζει τόν εαυτό της σέ θανάσιμο κίνδυνο μέ τή βοήθειά της πρός τούς 'Ελληνες αντάρτες. Καί στό σημείο αυτό θά σας παρακαλουσα νά ειστε πιό προσεχτικοί... 'Ομως, γι’ αυτό τό ζήτημα θά τά πουμε αργότερα. Σας παρακαλω, ’Εμβέρ, συνεχίστε.»

«Δέν ειναι καθόλου ευχάριστο, τιμημένε καί αγαπητέ σύντροφε Στάλιν, νά διατυπώνω αυτές τίς κατηγορίες γιά συντρόφους πού πάντοτε θαύμαζα καί θαυμάζω τόν ηρωισμό τους, τόν πατριωτισμό τους, τήν αφοσίωσή τους στή Μεγάλη Σοβιετική 'Ενωση καί στό σταλινισμό. ’Ισως νά φταίει η μεγάλη απόσταση πού χωρίζει τήν προσωπικότητα του συντρόφου Ζαχαριάδη από τούς υπόλοιπους. Γνωρίζουμε οτι ο σύντροφος Νίκος, σέ ολη τή διάρκεια του πολέμου καί της ’Εθνικης ’Αντίστασης, βρισκόταν στίς φυλακές των φασιστων Ελλήνων καί Γερμανων. ’Ετσι δέν εζησε μέσα στήν κρίσιμη περίοδο γιά τόν ελληνικό λαό καί κυρίως τούς 'Ελληνες κομμουνιστές. Ειναι μιά πρόχειρη σκέψη πού διατυπώνω. Πως νά εξηγήσω αλλιως τήν τόση απόσταση από τήν πραγματικότητα; Πως νά εξηγήσω τήν τόσο μεγάλη υποτίμηση του εχθρου; Καί τό οτι νόμιζαν οτι θά πάρουν ευκολα στά χέρια τους τήν εξουσία; 'Οτι θά απελευθερώσουν ευκολα τήν Ελλάδα από τούς ’Αγγλοαμερικάνους μοναρχοφασίστες. Αυτή η λαθεμένη αποψη εκανε νά μήν προετοιμαστουν γιά μακρό καί δύσκολο αγώνα, νά υποτιμήσουν τόν παρτιζάνικο αγώνα καί χαρακτήρισαν “τακτικό στρατό” τήν ανασυγκρότηση των παρτιζάνικων δυνάμεων πού μπόρεσαν νά κάνουν. Σέ αυτόν τόν “τακτικό στρατό” στήριξαν ολες τίς ελπίδες γιά τή νίκη, παραμελώντας ετσι τόν κύριο παράγοντα λαό καί τή μαρξιστική-λενινιστική αρχή οτι “στρατός καί λαός ειναι ενα”.»

«Θέλετε νά πείτε, σύντροφε, οτι οι σύντροφοι 'Ελληνες ηγέτες δέν εχτίμησαν σωστά τίς τότε συνθηκες στήν Ελλάδα;»

«’Ακριβως. Σάν αποτέλεσμα της ηττας.»

«Μιλαμε γιά τό Δεκέμβρη;»

«Γιά ολη τήν κατάσταση μετά τήν απελευθέρωση από τά γερμανικά στρατεύματα κατοχης καί τή στρατιωτική επέμβαση των ’Αγγλων πού κατέληξε στή συμφωνία της Βάρκιζας, δηλαδή στόν αφοπλισμό του λαϊκου κινήματος.»

«Παρακαλω, συνεχίστε. »

«Σάν αποτέλεσμα, λοιπόν, της ηττας, η επαναστατική ορμή των μαζων ειχε πέσει, συνεπως αυτή η ορμή επρεπε νά αναζωογονηθει μέ τήν ισχυρή αναδιοργάνωση του Κόμματος στό χωριό καί στήν πόλη, μέ τή ριζική διόρθωση των παλιων λαθων, μέ τήν επέχταση του παρτιζάνικου αγώνα σέ ολη τή χώρα. Ό μοναρχοφασισμός τρόμαξε από δύο πράγματα: από τόν μεγάλο εχθρό του, τό λαό, καί από τόν παρτιζάνικο αγώνα. Καί οι δυό αυτοί παράγοντες υποτιμήθηκαν από τήν ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος Ελλάδας καί ο εχθρός μπόρεσε νά επωφεληθει απ’ αυτό τό λάθος. Ό εχθρός φοβόταν τόν παρτιζάνικο αγώνα πού θά φούντωνε καθημερινά, θά απορροφουσε βαθμιαια τίς λαϊκές μάζες της πόλης καί του χωριου καί θά επαιρνε μεγάλες διαστάσεις ε'ως τή γενική ενοπλη εξέγερση καί τήν κατάληψη της εξουσίας. Αυτό αποφεύχθηκε γιά τόν εχθρό από τή λαθεμένη τακτική της ελληνικης ηγεσίας, η οποία σκέφτονταν καί συνεχίζει νά σκέφτεται πάντα νά αντιτάξει στόν εχθρό τίς κύριες δυνάμεις της, σέ εναν μετωπικό πόλεμο καί μιά παθητική αμυνα. Ό εχθρός αυτό επιθυμουσε. Δηλαδή νά καθηλώσει τίς κύριες δυνάμεις του Δημοκρατικου Στρατου Ελλάδας σέ μερικά σημεία καί εκει νά τίς συντρίψει καί νά τίς εξοντώσει μέ τήν υπεροχή του σέ αντρες καί εξοπλισμό. Οι μοναρχοφασίστες, σύντροφε Στάλιν, επωφελούμενοι απ’ αυτό τό βαρύ λάθος της ηγεσίας του Κομμουνιστικου Κόμματος Ελλάδας, αρπαξαν τό λαό από τόν Δημοκρατικό Στρατό της Ελλάδας, απόκοψαν από τό Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας τή βάση-μάνα! Ό μοναρχοφασισμός μέ τρομοκρατία καί δολοφονίες εκτόπισε τούς κατοίκους από ολες τίς περιοχές, οπου τό μεγαλύτερο καί πιό ζωντανό μέρος του Δημοκρατικου Στρατου Ελλάδας ειχε εγκατασταθει, οχι γιά νά επιτεθεί αλλά γιά νά αμυνθεί. Αυτό εμεις τό θεωρουμε μοιραίο λάθος.»

«'Οπως λέει κάπου ο Τσέ Γκεβάρα, η επανάσταση μοιάζει μέ τό ποδήλατο πού πρέπει νά προχωρεί. ’Αν σταματήσει, τότε χάνεις τήν ισορροπία σου καί πέφτεις.»

«Ακριβώς. Γνωρίζετε, ακριβέ μας φίλε καί σύντροφε, οτι ο φασισμός καί σέ μας, τήν Αλβανία, σκότωσε, σφαγίασε τόν πληθυσμό, εκαψε ολόκληρες περιοχές, μά ο λαός δέν πηγε σέ στρατόπεδα μέ συρματοπλέγματα, μά βγηκε στό βουνό, πολέμησε, ξαναγύρισε στήν καλύβα του καί εμεινε εκεί αποφασιστικά γιατί τό Κόμμα μας του ελεγε ν’ αγωνιστεί καί νά αντισταθει. Ό ’Εθνικοαπελευθερωτικός Στρατός μας δέν χωρίστηκε ποτέ από τό λαό, γιατί τό ιδιο τό Κόμμα μας ειχε τίς γερές βάσεις του στό λαό. ’Εμείς πιστεύουμε πώς από τό γεγονός οτι τό Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας δέν ειχε γερές βάσεις στό λαό μπόρεσε νά κρατήσει τούς 'Ελληνες παρτιζάνους απομονωμένους στά ξεροβούνια. Γι’ αυτό ειπα οτι η ηγεσία στέρησε τόν εαυτό της καί τόν Δημοκρατικό Στρατό από τή βάση -μάνα του, από τό λαό.»

’Εδω τελείωσε η εκθεση του Γραμματέα του Κόμματος ’Εργασίας της ’Αλβανίας, συντρόφου ’Εμβέρ Χότζα. Τώρα στό μικρό γραφείο βασίλευε σιωπή. Ό Στάλιν αναψε χωρίς νά βιάζεται τήν πίπα του καί, στρεφόμενος πρός τόν ’Αλβανό ηγέτη, αρχισε νά μιλα. 'Η κάμερα μέ αργό ζούμ πλησιάζει πρός τό πρόσωπό του γιά νά καταλήξει σέ γκρό-πλάν. Ήταν ηρεμος καί ωραιος, οπως πάντα.

«Τόν αγώνα του ελληνικου λαου κι εμείς πάντα τόν θεωρούσαμε δίκαιο αγώνα καί τόν υποστηρίξαμε ολόψυχα. Κάθε λαϊκός αγώνας δέν γίνεται μόνο απ’ τούς κομμουνιστές, μά από τό λαό, καί εχει σημασία νά ειναι επικεφαλης του οι κομμουνιστές. Μέ τούς 'Ελληνες κομμουνιστές», πρόσθεσε, ενω τό βλέμμα του περιέργως στράφηκε πρός εμένα, σάν νά γνώριζε οτι κάποτε θά βρισκόμουν στήν αιθουσα βίντεο του 'Αγίου Γεωργίου, στό Κρεμλίνο, καθισμένος πλάι του γιά νά τόν κοιτάζω καί νά τόν ακούω στό εκράν, «μέ τούς 'Ελληνες κομμουνιστές», συνέχισε, «τό πρόβλημά μας ειναι οτι ειναι παραπάνω απ’ οσο θά θέλαμε πιστοί σέ μας σέ θέματα τυπικά καί πολύ λιγότερο ευαίσθητοι, θέλω νά πω “ανοιχτά μυαλά”, σέ προβλήματα ουσιαστικά. Αυτό ομως δέν ειναι χαραστηριστικό μονάχα των 'Ελλήνων συντρόφων. Γενικά, οπου υπάρχουν κομμουνιστές σοβιετικότεροι από τούς Σοβιετικούς καί, ας μου επιτρέψετε τήν εκφραση, σταλινικότεροι από τόν Στάλιν, εμεις, σύντροφε γραμματέα, πρέπει νά κουμπωνόμαστε. 'Οπως ειχε κάνει ο σύντροφος Λένιν στό Μπρέστ-Λιτόφσκ, δηλαδή τή συνθήκη μέ τή Γερμανία, γιατί ετσι νόμιζε οτι θά προστατέψει τή νεαρή τότε επανάσταση, τό ιδιο καί μεΐς, γιά νά προφυλάξουμε τή Σοβιετική 'Ενωση καί γενικότερα τό διεθνές κίνημα, προχωρήσαμε σέ συμφωνία μέ τή χιτλερική Γερμανία. 'Ομως, οταν λέω εμεις, εννοω φυσικά τό κράτος Σοβιετική 'Ενωση. Δέν ειναι τό Κόμμα πού κάθεται στό ιδιο τραπέζι μέ τούς χιτλερικούς. ’Αν μου πειτε πώς ειναι τό ιδιο πράγμα, θά σας απαντήσω οτι δέν γνωρίζετε τό α καί τό β της επαναστατικης ταχτικης. 'Ο σύντροφος Μάο πέρασε σέ παρόμοια συμφωνία μέ τον Τσάνγκ Κάι Σέκ γιά νά χτυπήσουν μαζί τόν κύριο αντίπαλο της στιγμης, τούς ’Ιάπωνες καταχτητές. Αυτό, στή συνέχεια, δέν ειναι πού τόν βοήθησε νά αντιμετωπίσει τόν πρώην παρτενέρ του; Γνωρίζαμε οτι ο Χίτλερ επιδίωκε μέ κάθε θυσία τή συμμαχία της ’Αγγλίας. Μας ανησυχουσαν πολύ αυτά τά πηγαινέλα του Τσάμπερλεν καί η ντεφετίστικη συμπεριφορά του. Καταλαβαίνετε τί θά συνέβαινε αν η ’Αγγλία μέ τίς αποικίες της, καί κύρια τίς ’Ινδίες καί τή Μέση ’Ανατολή, συμμαχουσε μέ τή χιτλερική Γερμανία; 'Οσο ηρωικός κι αν ειναι ενας λαός, οπως αποδείχθηκε στήν πράξη ο σοβιετικός λαός, δέν μπορει ν’ αντέξει οταν ο συσχετισμός των δυνάμεων από τό ξεκίνημά του ειναι τόσο συντριπτικά ανώτερος γι’ αυτόν. 'Η κίνησή μας -δηλαδή η συμφωνία Μολότοφ-Ρίπεντροπαποδείχτηκε ορθή. ’Ισως μπροστά στό φόβο μιας συμμαχίας Γερμανίας-Σοβιετικης 'Ενωσης -πού, σας διαβεβαιω, αυτό δέν θά μπορουσε νά εφαρμοστει ποτέεπιταχύνθηκαν οι αντιδράσεις μέσα στήν ιδια τήν ’Αγγλία. ’Επικράτησαν οι αντιχιτλερικοί, μέ επικεφαλης τόν Τσώρτσιλ, κι αυτό γιά κείνη τή στιγμή ηταν καλό. 'Ομως μερικοί σύντροφοι, επικεφαλης σέ αδερφά κόμματα, πίστεψαν οτι πράγματι εμεις κάναμε δηθεν στροφή ιδεολογικου χαρακτήρα καί αρχισαν νά αφοπλίζονται μπροστά στό ναζισμό. Αυτό ειναι πού χαρακτηρίζω πίστη στούς τύπους καί αγνοια της ουσίας. Στό σημείο αυτό, θά πρέπει νά υπογραμμίσω οτι υπηρξε μιά φωτεινή εξαίρεση. Ήταν ο σύντροφος Ζαχαριάδης, πού κατανόησε -αν καί ηταν απομονωμένος στή φυλακήτόν τακτικό χαρακτήρα της συμφωνίας μας μέ τή Γερμανία καί κάλεσε τούς κομμουνιστές νά πολεμήσουν τούς ’Ιταλούς φασίστες, πού στά 1940 ειχαν επιτεθεί στήν 'Ελλάδα μέ ορμητήριο τήν ’Αλβανία. Καί μάλιστα, πρόσθεσε στό μήνυμά του, οτι οι κομμουνιστές θά επρεπε νά συνδράμουν τή μεταξική -δηλαδή τή φασιστική κυβέρνηση στόν αγώνα της κατά του ιταλικου φασισμου! Πράγματι. Τό αν ενα φασιστικό καθεστώς, οπως αυτό του Μεταξα, πολεμα ενα αλλο φασιστικό καθεστώς, οπως αυτό του Μουσολίνι, αυτό ειναι ενα πρόβλημα ενδοφασιστικό. ’Εκείνο πού πρέ-πει νά βλέπει ε'νας καλός κομμουνιστής ειναι τό τί συμβαίνει στήν πραγμα-τικότητα, μέσα σ’ αυτή τήν αντίθεση. Κάθε αντίθεση εχει δυό πόλους.

'Εναν θετικό κι έναν αρνητικό. ’Ετσι, οταν δύο εξίσου εχθροί φαγώνονται μεταξύ τους, εμείς δέν θά πρέπει νά τούς χαζεύουμε μέ σταυρωμένα τά χέρια. ’Αντίθετα, αφου αναλύσουμε καί δουμε ποιός ειναι ο περισσότερο θετικός πόλος, θά τόν βοηθήσουμε γιά νά συντρίψει τόν αρνητικό. 'Ομως, προσοχή. Κι εδω εγκειται η μαστοριά μας. Δέν θά βοηθήσουμε τό λιγότερο κακό μέ τήν αυταπάτη οτι μπορει νά γίνει καλό! 'Ομως, οπως καταλαβαίνετε, γιά ολα αυτά δέν υπάρχουν συνταγές. Χρειάζεται οχι μόνο σοβαρή, επιστημονική θά ’λεγα, ανάλυση, αλλά καί πολιτική φαντασία. Ναί, ναί!. Φαντασία! 'Ενα αλλο παράδειγμα αφορα ακριβως τούς 'Ελληνες συντρόφους. 'Οταν πιά οι ’Εγγλέζοι καί η κυβέρνηση Παπανδρέου -αναφερόμαστε στά 1944, πρός τό τέλοςχτύπησαν ενοπλα τό ΕΑΜ, μπηκε τό πρόβλημα της μορφης του πολέμου. Δηλαδή, μπορεί καί πρέπει μέ αφορμή τήν επίθεση των ’Αγγλων νά προχωρήσει τό Κόμμα σέ ενα τελικό ξεκαθάρισμα; Νά διώξει τά ξένα στρατεύματα καί νά πάρει τήν εξουσία; Ειτε νά περιοριστει σέ μιά μάχη αμυντική, προσπαθώντας νά περισώσει τόν κύριο ογκο των δυνάμεών του; Κάνοντας καί βλέποντας, δηλαδή. Γιά τό λόγο αυτό ζητήθηκε η γνώμη μας. Φυσικά, οχι σέ υψηλό επίπεδο, γιατί τήν εποχή εκείνη εμείς κυνηγούσαμε τούς χιτλερικούς, ενω συγχρόνως μας απασχολουσαν σοβαρότατα προβλήματα. 'Οπως ηταν, λόγου χάρη, τί γίνεται μέ τήν ’Απω ’Ανατολή, τί γίνεται μέ τούς ’Αγγλοαμερικάνους στήν Ευρώπη, πού δέν ηταν απίθανο νά τά βρουνε μέ τούς Γερμανούς -μπροστά στή δική μας προέλασηεστω τήν τελευταία στιγμή, οπότε. ’Ετσι τή γνώμη μας τήν εξέφρασε, καί νομίζω ορθά, ο σοβιετικός συνταγματάρχης σύντροφος Ποπόφ, πού βρισκότανε τότε στρατιωτικός σύνδεσμος στήν

'Ελλάδα. Στή συνεδρίαση, απ’ ο,τι ξέρω, πηραν μέρος ο Σιάντος, Γενικός Γ ραμματέας του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας, καί οι τρεις ηγέτες του ΕΛΑΣ. Δηλαδή ο στρατηγός Σαράφης, ο ’Αρης Βελουχιώτης καί ο αρχηγός του επιτελείου στρατηγός Μακρίδης, αξιωματικός καριέρας. Στήν ερώτηση πρός τόν σύντροφο Ποπόφ γιά τό τί νομίζει οτι πρέπει νά γίνει, εκεινος απάντησε: “Ειστε μπολσεβίκοι. Πράξατε σάν μπολσεβίκοι”. Τίποτε αλλο! Πως ερμήνευσε ο Σιάντος αυτή τή λακωνική φράση; Ειπε: “Τί κάνει αυτή τή στιγμή τό μπολσεβίκικο κόμμα; Δηλαδή τό ΚΚΣΕ; Κάνει συμμαχία μέ τόν Τσώρτσιλ. 'Επομένως μπορουμε εμεις νά χτυπήσουμε τόν Τσώρτσιλ; ’Οχι!. 'Ομως εκείνος μας χτυπάει. Σ’ αυτή τήν αδικη επίθεση θά απαντήσουμε μονάχα μέσα στήν Αθήνα, μέ τίς δυνάμεις της ’Αθήνας, γιά νά δείξουμε οτι ο αγώνας μας ειναι αγώνας διαμαρτυρίας. ’Αγώνας αμυντικός. ”. ’Ετσι, διέταξε τόν ΕΛΑΣ νά κυνηγήσει τόν Ζέρβα στήν ’Ηπειρο, χίλια χιλιόμετρα μακριά από τό πεδίο του πολέμου. Τό Κομμουνιστικό Κόμμα 'Ελλάδας απαγόρευσε νά πάρει μέρος στίς επιχειρήσεις στήν ’Αθήνα ο κύριος ογκος του Λαϊκου Στρατου, γεγονός πού θά ειχε σάν αποτέλεσμα νά τά μαζέψουν οι ’Εγγλέζοι καί νά φύγουν, μέ τό πρόσχημα οτι εμείς, οι μπολσεβίκοι, ειμαστε σύμμαχοι μέ τούς ’Αγγλους στό κύριο μέτωπο ενάντια στή χιτλερική Γερμανία. ’Ακου φίλε μου, διαλεχτική! Λές καί θά μας πείραζε αν η 'Ελλάδα γινόταν Λαϊκή Δημοκρατία καί σύμμαχός μας, οπως εγινε μέ σας τούς ’Αλβανούς.»

Στό σημείο αυτό ο σύντροφος ’Εμβέρ εκανε νόημα μέ τό χέρι πώς θέλει κάτι νά πει.

«Παρακαλω», του λέει ο Στάλιν.

«Σύντροφε Στάλιν, θά εχετε υπόψη σας οτι οι 'Ελληνες σύντροφοι δικαιολογουν (καί θά δικαιολογουν, φοβαμαι, γιά πολύ ακόμα) τά λάθη καί τίς ηττες τους μέ τό πρόσχημα της συμφωνίας γιά τίς ζωνες επιρροης πού συνάψατε στή Μόσχα μέ τόν Τσώρτσιλ.»

«'Οπως πολύ καλά γνωρίζετε, αλλωστε, τό παραδέχεται καί ο ιδιος στά ’Απομνημονεύματά του, σ’ αυτή τή μοιρασιά του κόσμου δέν επέμενα εγώ αλλά ο Τσώρτσιλ. Λές καί ειμαστε εμποροι γιά νά πουλαμε καί ν’ αγοράζουμε τούς λαούς. 'Ο Τσώρτσιλ εβλεπε τή ραγδαία ανάπτυξη καί τήν αυξανόμενη επιθετικότητα του σοβιετικου στρατου. Φοβότανε πώς θά του πάρουμε εδάφη καί χωρες πού τά θεωρουσε φέουδα του αγγλικου στέμματος. Ειδικά μέ τήν 'Ελλάδα ειχε ερωτα, πάθος. Τελικά, τί συμφωνήσαμε; Συμφωνήσαμε γιά τίς ζωνες επιχειρησιακης δράσεως των στρατευμάτων μας. 'Οπως ηταν φυσικό ο Κόκκινος Στρατός νά χτυπήσει τούς Γερμανούς στήν Ευρώπη καί στά Βαλκάνια, αλλο τόσο βρίσκω οτι ηταν ρεαλιστικό τό γεγονός νά θέλουν οι Αγγλοαμερικάνοι, σάν δικό τους πεδίο επιχειρήσεων, τή Μεσόγειο. Αυτό εξάλλου συνέβαινε καί στήν πραγματικότητα. ’Από κει καί πέρα τί θά ’κανε ο κάθε λαός, ηταν δικό του πρόβλημα. Καί γιά τή Γιουγκοσλαβία συμφωνήσαμε φίφτι-φίφτι, λόγω της Αδριατικης, ομως οι Γιουγκοσλάβοι κομμουνιστές -κι εδω σας παρακαλω νά μή μου θυμώσετεπιστεύω οτι επραξαν ορθά. Δηλαδή πηραν απλά τήν εξουσία, αδιαφορώντας γιά τό τί ειπαμε καί τί δέν ειπαμε εμεις οι μεγάλοι. ’Αλλο τί εκαναν μετά. ’Ετσι, ας υποθέσουμε οτι οι 'Ελληνες σύντροφοι πετουσαν τούς ’Εγγλέζους στή θάλασσα κι επαιρναν στά χέρια τους τήν εξουσία, αυτό γιατί θά μας στεναχωρουσε; Νά γιατί, επαναλαμβάνω καί τελειώνω, τό πρόβλημά μας μέ τούς 'Ελληνες κομμουνιστές ηγέτες ηταν καί θά ειναι γιά πολλά χρόνια ακόμα -τό φοβαμαιοτι ειναι σοβιετικότεροι από μας ως πρός τήν επιφάνεια της πολιτικης μας, ενω ως πρός τήν ουσία της πολιτικης μας δείχνουν μιά ανεξήγητη γιά μαρξιστές καθυστέρηση γιά τήν κατανόησή της, μέ αποτέλεσμα νά αδικουν καί τόν εαυτό τους καί τόν ελληνικό λαό. Γι’ αυτό κάθε φορά θά τούς κλέβει τή νίκη μέσ’ απ’ τά χέρια κάποιος αλλος. Γιατί, αντίθετα μέ σας, δέν κατάφεραν νά εκπονήσουν μιά εθνική πολιτική αποδεχτή από τή μεγάλη πλειοψηφία του ελληνικου λαου; ’Αν εξαιρέσει κανείς τό ΕΑΜ, οπου κι εκει εκαναν ενα βημα μπρός ενα βημα πίσω, οι 'Ελληνες σύντροφοι ηγέτες μου δίνουν τήν εντύπωση ενός οδηγου αυτοκινήτου πού εχει τήν παράξενη συνήθεια νά πατάει συγχρόνως γκάζι καί φρένο.»

 

Στό σημείο αυτό εσβησε η εικόνα καί λίγα δευτερόλεπτα μετά αναψαν τά φωτα. Κανείς δέν μιλουσε. ’Εγώ, χωρίς νά καταλάβω πως, ειχα πιάσει τό κεφάλι μου μέ τά δυό μου χέρια. Σκυμμένος εβλεπα τά σχέδια επάνω στό περσικό χαλί πού σκέπαζε τό πάτωμα. Παραδείσια πουλιά μέ μεγάλα πολύχρωμα φτερά καί χρυσά λοφία στό κεφάλι. Στέκονταν ορθια καί προκλητικά, λές καί ηξεραν πώς βρίσκονται στό Κρεμλίνο κάτω από τίς μπότες του μεγάλου Στάλιν. 'Ο ’Αρχάγγελος Μιχαήλ μ’ εσερνε βιαστικά από τό χέρι μέσα από δαιδαλώδεις διαδρόμους, πού οδηγουσαν πολλές δεκαετίες μπροστά, πρός τό μέλλον. Τά σκληρά αλλά σοφά λόγια του μπολσεβίκου ηγέτη ανοιγαν σάν κλειδί ολα τά ντουλάπια των ιστορικων αινιγμάτων, πίσω από τά όποια ηταν ξαπλωμένες, η μιά μετά τήν αλλη, ολες οι πρόσφατες εθνικές μας τραγωδίες. ’Εβλεπα αιφνης αυτό τό ορμητικό κίνημα των Λαμπράκηδων νά χτυπιέται εν ψυχρω από τήν ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας καί νά διαλύεται, ουσιαστικά, γιατί δέν μπορουσαν ν’ απαλλαγουν από τό γκάζι-φρένο, φρένο-γκάζι, οπως ανάγλυφα τό περιέγραψε ο Στάλιν. ’Εβλεπα στήν περίοδο της Χούντας, μιά μοναδική ιστορική ευκαιρία, νά βγουν μπροστά οι κομμουνιστές καί χτυπώντας τή δικτατορία νά συσπειρώσουν γύρω τους τό λαό μέ βάση ενα εθνικό πρόγραμμα εξουσίας πού θά τό οικοδομουσαν λίγο λίγο, οπως χτίζει κανείς ενα κτίριο, πρωτα τά θεμέλια, υστερα τούς τοίχους, τή στέγη, τά κουφώματα. Μέ τή διαφορά οτι τά υλικά οικοδομης της επανάστασης βρίσκονται μέσα στό λαό. Καί γιατί η ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας αφου δέχτηκε, ανέτοιμη, τό χτύπημα της Χούντας, δέν μπόρεσε εκ των υστέρων νά προχωρήσει πρός μιά τέτοια κατεύθυνση; ’Ισως γιατί η Σοβιετική 'Ενωση δέν εδειχνε τήν οργή της γιά τό δικτατορικό καθεστώς. 'Ομως αυτό ηταν η επιφάνεια της πολιτικης της. Στήν ουσία δέν θά ηθελε τάχα νά γίνει στήν 'Ελλάδα ο,τι εγινε αργότερα στή Νικαράγουα; Κι εκεί, οι ηγέτες κομμουνιστές, ιδια μυαλά, ε'ως τήν τελευταία στιγμή της επανάστασης πού εκαναν οι Σαντινίστας ενάντια στόν Σομόζα, ηταν ουδέτεροι, αν οχι μαζί μέ τόν Σομόζα! Ποιά ηταν η στάση των Σοβιετικων; ’Επιφανειακά ουδέτερη. 'Ομως στήν ουσία ευχονταν τή νίκη των Σαντινίστας. ’Απόδειξη, η βοήθεια πού παρέχουν στή Νικαράγουα. Τί απόμεινε από τό Κομμουνιστικό Κόμμα της Νικαράγουας; 'Ενα μικρό γραφείο. «Γραφειο ντροπης» μας τό ονομάτισε κάποιος Σαντινίστας πού τόν ειχαν βασανίσει στίς φυκακές του Σομόζα.

'Ομως αυτά θά γίνουν στό μακρινό μέλλον. Κι εγώ, αυτή τή στιγμή, βρίσκομαι στό Κρεμλίνο, στά 1949, δυό μηνες πρίν λήξει ο εμφύλιος πό-λεμος, μέ θρίαμβο του μοναρχοφασισμου καί μέ συντριβή του Δημοκρατικου Στρατου. Πιστεύω ως τό κόκαλο στή νίκη του λαϊκου μας κινήματος. Πιστεύω ακράδαντα στήν ορθότητα της κομματικης μας γραμμης. Στό Πολιτικό Γ ραφειο της Κεντρικης ’Επιτροπης του Κόμματός μας. Καί, πάνω απ’ ολα, στόν σύντροφο Νίκο Ζαχαριάδη, τόν μέγα αγωνιστή καί τόν αλάθητο οδηγό. Χωρίς νάτό θέλω, αρχισανάτραγουδωτότραγούδιτου:

Ζαχαριάδη αγωνιστή, βαρβαρότητας γκρεμιστή

μύρια μπράτσα εσένα φρουρουν

λογισμοί σέ σένα πετουν

σύ ψηλά κρατας τή σημαία μας

καί στό φασισμό ορθώνεις τό σταλινισμό...

«Δική μας μελωδία, δικά σας λόγια», μου λέει ο σύντροφος Στάλιν. «’Ομορφο πάντρεμα. Γιά ποιό πράγμα μιλάει;»

«Ειναι τό τραγούδι του Ζαχαριάδη, σύντροφε. Αυτουνου πού στό φασισμό ορθώνει τό σταλινισμό, του φωνάζω κατά πρόσωπο, ενω τά μάτια μου βγάζουν φωτιές.»

«’Εχεις κάθε δικαίωμα, ξεχωριστέ μας σύντροφε, νά εκφράζεις τά οποια συναισθήματα σέ διακατέχουν. ’Αλλωστε, πόσες φορές θά τό ξαναπω; Αυτή η συνάντηση γίνεται ειδικά γιά σας. Θέλουμε νά μάθουμε από τά χείλη σας τήν αλήθεια. Καί ξέρετε γιατί; Γιατί κανένας δέν μπορεί νά ειναι τόσο αληθινός οσο ε'νας νεκρός. ’Οχι φυσικά αυτή τή στιγμή πού μιλαμε. 'Ομως τό ενα σας πόδι -αλλωστε νομίζω οτι σας εμεινε μόνο εναβρίσκεται ηδη μέσα στό λάκκο. Στόν τάφο, θέλω νά πω. Ζηταμε τήν αλήθεια καί γι’ αυτό φροντίσαμε ωστε οι σημερινοί μας προσκεκλημένοι νά ειναι μισοί μισοί. Δηλαδή μισοί ζωντανοί μισοί νεκροί, ωστε νά λάμψει η αλήθεια. Αυτή ζηταμε. Λοιπόν;»

«Εσεις μέ διδάξατε, μεγάλε Στάλιν, νά λέω παντου καί πάντα τήν αλήθεια. Τί ειναι αλήθεια; Αυτή πού υπηρετει τό Κόμμα μας, πού ειναι ο τοποτηρητής της ιστορίας. 'Ο μοναδικός υπεύθυνος γιά νά υπερασπίζεται τά συμφέροντα της εργατικης τάξης στή συμμαχία εργατων-αγροτων, ολων των λαων. Δέχομαι τό γεγονός οτι, επειδή εχετε προσωπικως επωμιστει τό βάρος γιά τό μέλλον της ανθρωπότητας, ειναι φυσικό νά σας διαφεύγουν μερικές λεπτομέρειες, οπως ειναι η τύχη του α η του β λαου. 'Η ’Αλβανία καί η 'Ελλάδα ειναι δύο μικρές χωρες. Μαζί καί οι δυό φτάνουν δέν φτάνουν τόν πληθυσμό της Μόσχας. Πως μπορεί κανεις νά απαιτήσει από σας νά γνωρίζετε τίς χιλιάδες ασήμαντες -σέ διεθνή κλίμακαλεπτομέρειες; Πού εντούτοις γιά μας, τούς εγχώριους, εχουν μεγάλη σημασία. Γ ιατί αυτές καθορίζουν τίς συνθηκες ζωης κάθε λαου. Γ ι’ αυτό απόρησα, σας τό ομολογω, γιατί, πρωτον, διαλέξατε τόν ηγέτη μιας αλλης χώρας -εστω καί αδελφικηςγιά νά κρίνει τί γίνεται καί τί δέν γίνεται στή χώρα μας καί, δεύτερον, γιατί κι εσείς ο ιδιος, επηρεασμένος ποιός ξέρει από ποιούς συμβούλους, προχωρήσατε σέ μιά κριτική πού αμαυρώνει τό κύρος των ηγετων μας. Καί πως μπορεί νά εξηγηθει τό γεγονός οτι τόσες καί τόσες δεκάδες χιλιάδες κομμουνιστές καί κομμουνίστριες εχουν τόσο τυφλή, θά ελεγα, πίστη στήν ηγεσία τους; ’Αφησαν τίς οικογένειές τους καί μέ ενθουσιασμό πηραν τό δρόμο του βουνου, της εξορίας, των βασανισμων. Τό δρόμο του εκτελεστικου αποσπάσματος. Δέν εχω ανάγκη αλλων μαρτύρων. ’Ιδού, εγώ σέ λίγα δευτερόλεπτα θά θανατωθω. Καί ομως δέν εχασα ουτε γιά ενα δέκατο του δευτερολέπτου τήν πίστη μου στό Κόμμα στό οποιο ανήκω καί στήν ηγεσία του. Δέν θά σας απασχολήσω, σύντροφοι, μέ λεπτομέρειες. 'Ενα μόνο θά πω. 'Η πράξη θά δείξει ποιός εχει δίκιο καί ποιός αδικο. Πλησιάζει η ωρα της αλήθειας. ’Εμείς, τά μέλη του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας, ειμαστε απολύτως πεπεισμένοι οτι η ηγεσία μας παρασύρει, μέ τρόπο πού μόνο εκείνη γνωρίζει, τόν εχθρό στήν παγίδα πού του εχει στήσει. ’Ισως η τακτική του συντρόφου Ζαχαριάδη νά αποτελεί μιά καινούργια συμβολή στό παγκόσμιο κίνημα. Ποιός πίστευε στή νίκη των μπολσεβίκων πρίν νά γίνει πραγματικότητα; Μόνο ο Λένιν! Μονάχα εσεις, σύντροφε Στάλιν!»

«Κι εμεις! Κι εμεις!», ακούστηκαν διάφορες φωνές.

«Ναί. Ναί. Αυτό θέλω νά πω, ακριβως. Πίστευαν οι πιστοί στήν κομματική γραμμή. Τό ιδιο κι εμεις. Πιστεύουμε στήν ορθότητα της κομματικης γραμμης πού σέ πολύ λίγο χρονικό διάστημα θά μας οδηγήσει σέ περήφανη νίκη. Αυτός ο χρόνος, σεβαστοί μου σύντροφοι, θά ειναι ο τάφος του μοναρχοφασισμου. Ό θρίαμβος του Δημοκρατικου Στρατου καί του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας.»

«Καί που βλέπετε νά στήνεται αυτή η παγίδα, σύντροφε Μίκη», μέ διέκοψε ο σύντροφος Στάλιν, ενω τά μάτια του ξαναπηραν τήν πονηρή λάμψη του Γεωργιανου μαθητη του θρησκευτικου σεμινάριου.

«Στό Βίτσι καί στόν Γράμο, σύντροφε. ’Εκει τό Κόμμα μας, σάν τήν αράχνη, θά τυλίξει τίς βραδυκίνητες μονάδες του εχθρου καί θά τίς τσακίσει τή μία μετά τήν αλλη.»

«Λοιπόν», λέει ο Στάλιν καθώς σηκώνεται. «Προτείνω νά περάσουμε στόν μπουφέ πρίν συνεχίσουμε». Καί γυρνώντας πρός εμένα: «’Εχετε ανάγκη, σύντροφε, από μερικές βότκες, γιατί προβλέπω οτι η συνέχεια του βίντεο, αν κρίνω από τήν αντίδρασή σας, δέν θά σας ειναι καθόλου ευχάριστη».

'Ολη η ομήγυρη εσπευσε πρός τόν μπουφέ πού βρίσκονταν στό βάθος της αιθουσας. Πλούσιοι πατροπαράδοτοι ρούσικοι μεζέδες, μέ προεξέχουσα φυσικά παρουσία τό αφθονο μαυρο καί κόκκινο χαβιάρι. Μου εκανε εντύπωση τό γεγονός οτι υπηρχαν τόσο πολλά αγγούρια καί ντομάτες, λές καί βρισκόμασταν σέ μεσογειακή χώρα.

«Συνεισφορά της ιδιαίτερής μου πατρίδας», μου λέει ο Στάλιν, καθώς μου πρόσφερε ενα αγγουράκι ακαθάριστο, μαζί μέ τήν πράσινη φλούδα του.

«’Εμείς στήν 'Ελλάδα τά καθαρίζουμε.»

«’Ισως, γιατί ο φλοιός ειναι χοντρός. 'Η σοβιετική γεωπονία εχει προχωρήσει πολύ. Σέ λίγο, χάρη στίς νέες ποικιλίες πού κατασκευάζονται στά επιστημονικά μας κέντρα μέ επιστημονικό καθοδηγητή τόν σύντροφο Λυσένκο, η αγροτική μας παραγωγή θά σημειώσει σημαντική ανοδο. Σέ τρεις τό πολύ δεκαετίες θά ειμαστε σέ θέση νά διατρέφουμε ολη τήν υφήλιο μέ τά γεωργικά μας προϊόντα. 'Ομως, νομίζω οτι ολοι περιμένουν από μένα τό σύνθημα γιά νά επιπέσουν στή βότκα.»

«Σύντροφοι!», υψωσε τόν τόνο της φωνης του γιά νά τόν ακούσουν καί οι αλλοι. «Προτείνω τό πρωτο ποτήρι νάτό πιουμε, γιά ποιόν αλλον;,γι’ αυτόν πού μέ τήν παρουσία του λαμπρύνει σήμερα τό Κρεμλίνο. Σύντροφοι, ας πιουμε εις υγείαν του ακριβου μας συντρόφου Μίκη.» Καί στρέφοντας τό κεφάλι του πρός εμένα πρόσθεσε χαμηλόφωνα: «Τρόπος του λέγειν. ’Εκτός κι αν η καλή υγεία ειναι κι αυτή μέρος της διαδικασίας πρός τήν αθανασία, πρός τό ’Αγνωστο, πού σέ λίγο αρχίζει γιά σας».

«Εις υγείαν, σύντροφε Μίκη! Εις υγείαν! Νασνταρόβιε!», ελεγαν χαρού-μενα πότε ο ε'νας πότε ο αλλος υψώνοντας τό ποτήρι τους πρός εμένα.

Καθώς ο Μπέρια προσπαθουσε νά μιλήσει εμπιστευτικά στό αυτί του Στάλιν, βρηκα τήν ευκαιρία νά απομακρυνθω από κοντά του γιά νά μπορέσω νά πλησιάσω πρόσωπα σπουδαία -ιστορικάπού μόνο στά βιβλία ειχα δει τ’ ονομά τους. Πρίν ομως προλάβω νά κάνω τρία βήματα, ε'να χέρι εσφιξε δυνατό τό μπράτσο μου:

«Πόσο ευτυχής αισθάνομαι πού σας βλέπω από κοντά, σύντροφε Μίκη. ’Ονομάζομαι Ζντάνοφ. ’Ισως τ’ ονομά μου νά σας ειναι αγνωστο.»

«Κάθε αλλο, σύντροφε Ζντάνοφ. Ειχα μάλιστα τήν ευκαιρία νά αναπτύξω καί, σέ ορισμένες περιπτώσεις, νά υπερασπιστω τή θαρραλέα κριτική σας γιά τά προβλήματα της Τέχνης, πού ειναι ο,τι πολυτιμότερο διαθέτει τό κομμουνιστικό κίνημα, από τήν αποψη μιας καθαρά μαρξιστικης-λενινιστικης-σταλινικης θεώρησης της Τέχνης.»

«Πότε καί που συνέβη αυτό;»

«Νομίζω στή νησο ’Ικαρία του ’Αρχιπελάγους, οπου ο μοναρχοφασισμός μέ ειχε εκτοπίσει πρίν ε'να δυό χρόνια. Θά σας γελάσω.»

«Καί τί συνθέτετε αυτή τή στιγμή;»

«Τήν Πρώτη Συμφωνία μου, οπου ελπίζω νά μετουσιώσω μουσικά τίς αντιλήψεις σας περί του σοσιαλιστικου ρεαλισμου.»

«Χαίρομαι αφάνταστα γι’ αυτό. Καί θά ηθελα νά επαναλάβετε αυτό πού μόλις μου ειπατε στούς συντρόφους ’Αιζενστάιν, Γεσένιν, Μαγιακόφσκι, Προκόφιεφ καί Σοστακόβιτς, πού, οπως βλέπετε, πίνουν τίς βότκες τους καί σιγοκουβεντιάζουν σέ κείνο κεΐ τό τραπέζι.»

Μέ βήματα αποφασιστικά πλησιάσαμε τή συντροφιά των καλλιτεχνων. Μιλουσε ο Μαγιακόφσκι, ενω οι υπόλοιποι τόν ακουγαν συλλογισμένοι. Μόλις μας ειδαν, σηκώθηκαν αμέσως ορθιοι. Μας χαιρέτησαν εγκάρδια καί μας εκαναν θέση νά καθίσουμε.

«Σύντροφε Μίκη», αρχισε καί πάλι νά μιλα ο Βλαδίμηρος της Ποίησης, 

«ανέπτυσσα πρό ολίγου στούς συντρόφους τή μοναδική συμβολή σας στή δημιουργία μιας γνήσιας επαναστατικης Τέχνης. Πρέπει νά πω οτι εκεί πού αποτύχαμε ολοι εμεις, εσείς κατορθώσατε νά ανοίξετε δρόμο».

 

«Τά συμφωνικά σας εργα», παρενέβη ο Προκόφιεφ, «ειναι αντικείμενα σοβαρης μελέτης από μέρους των Σοβιετικων συνθετων. Αυτό μπορεί νά σας τό διαβεβαι,ώσει καί ο Δημήτρη (Σοστακόβιτς) παρότι ειναι φειδωλός σέ κοπλιμέντα».

«’Οχι οταν πρόκειται γιά ε'να δάσκαλο του μεγέθους του δικου σας, σύντροφε Μίκη», ειπε μέ τή χαρακτηριστική σιγανή φωνή του ο συνθετης της Συμφωνίας του Λένινγκραντ.

«Καί ξέρετε γιατί τό εργο σας ειναι τόσο σημαντικό;», ρωτα ο Γεσένιν. Καί απαντα ο ιδιος: «Γιατί δέν υπάρχει! 'Οπως κι εσεις ο ιδιος δέν υπάρχετε! Γι’ αυτό ολοι σας τιμουν! Γι’ αυτό ο λαός στούς δρόμους φωνάζει τό ανύπαρκτο ονομά σας.» Καί στρεφόμενος πρός τόν Ζντάνοφ: «Μήπως στό βάθος, σύντροφε Ζντάνοφ, μέ τήν κριτική σας δέν αποβλέπετε κι εσείς στό ιδανικό σοσιαλιστικό πνευματικό εργο, δηλαδή τό ’Ανύπαρκτο;»

«Τά μυρμήγκια δέν τραγουδουν. Ουτε μπορει νά εχουν τέχνη», μίλησε αργά, μέ ρέμβη, ο Μαγιακόφσκι.

«Τά μυρμήγκια;», απόρησε ο Ζντάνοφ.

«Οι τελειότεροι, οι πιό πειθαρχημένοι εργάτες του ζωικου βασιλείου.»

Ένας συνταγματάρχης, πανύψηλος, πλησίασε στό τραπέζι μας. Μέ χαιρέτησε στρατιωτικά καί μου λέει:

«Σύντροφε Μίκη, ο σύντροφος Στρατάρχης σας παρακαλει νά πάρετε τή θέση σας.»

Περίμενε νά σηκωθω. Τούς χαιρέτησα ολους μέ χειραψία καί τόν ακο-λούθησα ως τή θέση μου. Μόλις κάθισα, ο σύντροφος Στάλιν μέ ρωτα:

«Τί λέτε, συνεχίζουμε;»

’Ενευσα καταφατικά, οπότε διέταξε ν’ αρχίσει η προβολή. Τό φίλμ αρχισε μέ εξωτερικά γυρίσματα στό χωρο του Κρεμλίνου. Τό χιόνι, οπου δέν τό ειχαν καθαρίσει, ειχε υψος περίπου ενα μέτρο. ’Από τά κεραμίδια κρέμονταν κρυστάλλινοι σταλαχτίτες, τά δέντρα, φορτωμένα χιόνι, εμοιαζαν νά στενάζουν κάτω από τόσο βάρος, χωρίς ομως νά μπορουν νά κρύψουν τή βαθιά τους χαρά γιά τόν πεντακάθαρο παγωμένο αέρα πού ανέπνεαν μέ ολα τους τά πνευμόνια. 'Ολα εδειχναν πώς βρισκόμαστε σέ βαθύ χειμώνα. 

Ή κάμερα τώρα στρέφεται αργά πρός την είσοδο του κτιρίου οπού στεγάζεται τό γραφείο του Στάλιν. Ένα τεράστιο Τσάικα σταματα. Ό συνοδηγός πετιέται εξω γιά νά ανοίξει την πόρτα, ενω συγχρόνως χαιρετα σέ στάση προσοχής. Βλέπω νά βγαίνει πρωτος ο ’Εμβέρ Χότζα καί νά ακολουθεί ο Μεχμέτ Σιέχου. Δέν πρόλαβαν νά περάσουν τό κεφαλόσκαλο, οταν ενα δεύτερο μαυρο αυτοκίνητο, μάρκας Βόλγα, σταμάτησε στό ιδιο σημείο. Δέν υπηρχε συνοδηγός γιά νά ανοίξει την πόρτα. Έτσι ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης βγηκε πρωτος από τη μιά πόρτα, ενω απ’ την αλλη κατέβηκε ο σύντροφος Μητσος Παρτσαλίδης. Ή καρδιά μου αρχισε νά χτυπα δυνατά απ’ τη συγκίνηση. Οι κινήσεις τους ειχαν βαρύνει. Σημάδι οτι τούς κούρασε η μεγάλη δοκιμασία...

«Μά πότε γίνονται ολα αυτά», σύντροφε Στάλιν;

«Τόν προσεχη ’Ιανουάριο. Δηλαδη εξι μηνες ακριβως από σημερα.»

Τώρα η κάμερα δείχνει τό εσωτερικό του γνωστου γραφείου του Γενικου Γραμματέα της Κεντρικης ’Επιτροπης του Κομμουνιστικοί Κόμματος της Σοβιετικης ''Ενωσης. Πλάι στόν σύντροφο Στάλιν στέκονται, ακίνητοι οπως πάντα, οι σύντροφοι Μολότοφ καί Μαλένκοφ. Πιό πίσω μιά σειρά λειτουργοί της Κεντρικης ’Επιτροπης του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικης Ένωσης. 'Ο Στάλιν, οπως συνηθως απλός καί αγαπητός, υποδέχεται τίς δύο αντιπροσωπειες καθώς μπαίνουν στό γραφειο του χαμογελώντας καί σφίγγοντας ζεστά τά χέρια τους. Χωρίς νά χάνει χρόνο, στρέφεται πρός τόν σύντροφο ’Εμβέρ Χότζα καί τόν ρωτα:

«Έσεις, σύντροφε Χότζα, τί εχετε νά πείτε γιά τούς συντρόφους του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας;»

Μετά γύρισε πρός τούς δυό Έλληνες:

«Νά μιλησουν πρωτα οι ’Αλβανοί σύντροφοι, επειτα παίρνετε τό λόγο εσεις καί πέστε τη γνώμη σας σχετικά μέ οσα θά πουν αυτοί.»

’Αφου συγκατένευσαν πώς συμφωνούν, εγινε μιά μικρη παύση, οπου πηρε τό λόγο ο σύντροφος ’Εμβέρ Χότζα:

«’Εμείς, σύντροφε Στάλιν, εχουμε απευθύνει ε'να γράμμα στην Κεντρικη ’Επιτροπη του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικης Ένωσης, σχετικά μέ τίς διαφωνίες αρχων πού εχουμε μέ τό Κομμουνιστικό Κόμμα 'Ελλάδας, ιδιαίτερα μέ τούς κυριότερους ηγέτες του. Ζητησαμε αυτη τη συνάντηση μέ σας, γιά νά κρίνετε αν εχουμε δίκιο η σφάλλουμε στίς απόψεις μας.»

«Ειμαι σέ γνώση των υποθέσεων πού εγείρετε», ειπε ο σύντροφος

Στάλιν, αλλά τά προβλήματα πού σας απασχολουν επιθυμω νά τά επαναλάβετε καί εδω μπροστά στούς 'Ελληνες συντρόφους.

«’Ασφαλως θά πω καί εδω ολα τά ζητήματα πού τό Κόμμα μας εχει εκθέσει στό γράμμα πού σας εχουμε στείλει. Αυτά τά ζητήματα τά εχουμε συζητήσει καί μέ τούς 'Ελληνες συντρόφους, ιδιαίτερα μέ τόν σύντροφο Νίκο Ζαχαριάδη, μέ τόν σύντροφο Ιωαννίδη, μέ τόν στρατηγό Βλαντα, μέ τόν Μπαρτζώτα καί αλλους συντρόφους της ηγεσίας του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας. Ευθύς εξαρχης επιθυμω νά τονίσω πώς εμεις ειχαμε διαφωνίες γιά μερικά ζητήματα, εδω ομως θά μιλήσω γιά τά κυριότερα.»

«Έτσι επιθυμουμε κι εμεις», τόνισε ο Στάλιν.

Μπηκαν στό γραφειο μερικοί στρατιωτες κρατώντας φλιτζάνια. Τά τοποθέτησαν μπροστά στούς ξένους πρωτα καί στή συνέχεια στούς Σο-βιετικούς. 'Ολοι σερβιρίστηκαν αχνιστό τσάι. Μετά ξανάρχισε ο σύντροφος ’Εμβέρ τήν εκθεση των απόψεών του.

«'Η πρώτη διαφωνία μέ τούς 'Ελληνες συντρόφους σχετιζόταν μέ τή στρατηγική καί μέ τήν ταχτική του πολέμου του Δημοκρατικου Στρατου 'Ελλάδας. Τόσο γιά μας τούς ’Αλβανούς οσο καί γιά τόν ελληνικό λαό ο αγώνας ενάντια στούς χιτλερικούς καί στούς ’Ιταλούς φασίστες ηταν α-πελευθερωτικός αγώνας, από τόν οποιο εξαρτιόταν η τύχη των λαων μας. Αυτόν τόν αγώνα εμείς επρεπε νά τόν στηρίζαμε, καί τόν στηρίξαμε, στόν ηρωικό αγώνα του Κόκκινου Στρατου της Σοβιετικης 'Ενωσης. Έμεις, οι ’Αλβανοί, ευθύς εξαρχης ημαστε πεπεισμένοι πώς θά βγαίναμε νικητές, επειδή ο λαός μας ειχε ξεσηκωθει ολος σέ εναν μεγάλο απελευθερωτικό αγώνα, στόν οποιο ειχε στό πλευρό του καί τή μεγάλη Σοβιετική 'Ενωση πού θά σύντριβε τόν γερμανικό ναζισμό.

Τό Κόμμα μας υποστήριξε τή σοβιετο-αγγλο-αμερικάνικη συμμαχία, επειδή τή θεώρησε μέχρι τέλους σάν εναν αντιφασιστικό συνασπισμό γιά τή συντριβή των Γερμανων ναζιστων. Ταυτόχρονα ομως εμείς ποτέ δέν δημιουργήσαμε αυταπάτες πώς οι Αγγλοαμερικάνοι ιμπεριαλιστές θά ηταν πιστοί φίλοι καί σύμμαχοι του αλβανικου λαου. Αντίθετα, ευθύς εξαρχης, υποστηρίζοντας τή συμμαχία στή γενικότητα, εμείς κάμαμε τή ριζική διάκριση ανάμεσα στή Σοβιετική 'Ενωση καί στούς ’Αγγλοαμερικάνους. Μέ αυτό θέλω νά πω πώς τό Κόμμα μας, ο Στρατός μας, τό Γενικό ’Επιτελείο Στρατου μας οχι μόνο δέν υποτάχτηκαν καμιά φορά στην υπαγόρευση των ’Άγγλων καί του Συμμαχικου ’Αρχηγείου της Με-σογείου, αλλά καί καμιά συμβουλη πού επιτρέπαμε νά κάνουν αυτοί, τό παίρναμε μέ πολύ μεγάλη περίσκεψη. ’Από τούς ’Αγγλους εμεις ζητούσαμε οπλα, αλλά βλέπαμε πώς αυτοί μας εριχναν πολύ λίγα. ’Εμεις, οπως γνωρίζετε, διεξάγαμε παρτιζάνικο πόλεμο, από τόν οποίο αργότερα περάσαμε σέ μεγάλες μονάδες, μέχρι τη δημιουργία του ταχτικου ’Εθνικοαπελευθερωτικου Στρατου.

 

Ο ελληνικός λαός πολέμησε στίς Ίδιες μέ εμας συνθηκες. Αυτός εξεγέρθηκε ενάντια στούς ’Ιταλούς φασίστες επιδρομεις, τούς εβαλε μπροστά, τούς συνέτριψε, μπηκε καί στην Αλβανία. Παρόλο πού τότε δέν ειχε ιδρυθεί τό Κομμουνιστικό μας Κόμμα, μολοταυτα οι κομμουνιστές καί ο λαός μας βοηθησαν τούς 'Ελληνες στόν αγώνα πού διεξηγαν ενάντια στη φασιστικη ’Ιταλία, ανεξάρτητα πού ημασταν καί οι ιδιοι καταχτημένοι. Μέ την επέμβαση ομως του χιτλερικου στρατου στόν πόλεμο ενάντια στην 'Ελλάδα, ο μοναρχικός ελληνικός στρατός αναγκάστηκε νά αποσυρθει στό εδαφός του, αυτός τσακίστηκε. Ύστερα γεννηθηκαν η αντίσταση καί ο ’Εθνικοαπελευθερωτικός ’Αγώνας του ελληνικου λαου, καθοδηγούμενος από τό Κομμουνιστικό Κόμμα 'Ελλάδας, τό όποιο δημιούργησε τό ΕΑΜ, οργάνωσε τά παρτιζάνικα αποσπάσματα καί αργότερα αλλες μεγαλύτερες μονάδες.

Κατά τη διάρκεια του ’Εθνικοαπελευθερωτικου ’Αγώνα πού διεξηγαγαν, οι δύο λαοί αδελφώθηκαν ακόμα περισσότερο μεταξύ τους. ’Από τό παρελθόν υπηρχαν φιλικοί δεσμοί ανάμεσα στόν αλβανικό καί τόν ελληνικό λαό. 'Οπως ειναι γνωστό, πολλοί ’Αλβανοί πηραν μέρος καί επαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια της ελληνικης επανάστασης του 1821 καθοδηγούμενοι από τόν 'Υψηλάντη. Αυτη τη φορά ομως ο χαρακτηρας των αγώνων μας ηταν ο ιδιος, καί στην καθοδηγηση των λαων των δύο χωρων ηταν τά κομμουνιστικά μας κόμματα. ’Εμείς αποκαταστησαμε τίς σχέσεις μεταξύ μας, μάλιστα καί στρατιωτικά δράσαμε μέ κοινά παρτιζάνικα τμηματα στό ελληνικό εδαφος ενάντια στά γερμανικά στρατεύματα. 'Η αντίδραση, τόσο στη χώρα μας οσο καί στην 'Ελλάδα, ηταν μεγάλη καί οι καταχτητές ηταν αρκετά καλά οργανωμένοι. Καί αυτό ηταν κοινό φαινόμενο.

Από μέρους μας εγιναν προσπάθειες καί επιτεύχθηκαν αποτελέσματα γιά την απομόνωση των ηγετων της αντίδρασης καί γιά την απομάκρυνση των παραπλανημένων στοιχείων από τίς γραμμές της. Στην 'Ελλάδα δέν μπορουμε νά πουμε μέ λεπτομέρειες πως ενήργησαν, αλλά εμείς κριτι-κάραμε τούς συντρόφους της ηγεσίας του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας επειδή τό ΕΑΜ καί οι ιδιοι ειχαν κάνει ενα μεγάλο λάθος αρχων καί πολιτικό λάθος, πού τόν ’Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα του Ελληνικου λαου τόν υπόταξαν στή στρατηγική των Αγγλοαμερικάνων καί σχεδόν τόν εθεσαν κάτω από τή διεύθυνση των ’Αγγλων καί του Αρχηγείου της Μεσογείου. Τήν κριτική τήν απευθύναμε προσωπικά στόν σύντροφο Νίκο Ζαχαριάδη.

 

Ο κυριότερος φταίχτης γιά τήν κατάσταση αυτή ηταν ο Σιάντος, ο οποιος, επειδή ελειπε ο Ζαχαριάδης, πού τήν εποχή εκείνη βρισκόταν φυλακισμένος στά γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, ηταν γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας. 'Οταν, αργότερα, τό τονίσαμε αυτό τό ζήτημα στόν σύντροφο Ζαχαριάδη, αυτός δέν μου απάντησε ξεκάθαρα καί εκλινε περισσότερο πρός τήν αποψη πώς δέν ειχαν γίνει λάθη. ’Εγώ επέμεινα στήν αποψη του Κόμματός μας καί, τελικά, ειπα στόν σύντροφο Ζαχαριάδη πώς ο Σιάντος ηταν ε'νας προβοκάτορας, ενας πράχτορας των ’Αγγλων. ’Αν ο Σιάντος ηταν σέ μας, τό Κόμμα θά τόν παρέπεμπε σέ δίκη καί θά του εδινε τήν αρμόζουσα τιμωρία, ενω εσεις δέν κάνατε ετσι, ειπα στόν σύντροφο Ζαχαριάδη. Φυσικά, αυτή ειναι δική σας δουλειά, αλλά αυτή ειναι η γνώμη μας γιά τό ζήτημα αυτό.

Σάν συμπέρασμα, ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης παραδέχτηκε πώς “δέν επρεπε νά ενεργουνταν ετσι από μέρους του Σιάντου”, πώς “γι’ αυτό οι σύντροφοι τόν ειχαν κριτικάρει, αλλά δέν τόν παρέπεμψαν σέ δίκη, μόνο τόν διέγραψαν από τό Κόμμα”, κατέληξε αυτός.

Σέ συνέχεια αυτης της υπόθεσης επιθυμω νά υπογραμμίσω πώς μέ τούς συντρόφους της ηγεσίας του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας εμεις ειχαμε μιά σειρά πολιτικές, ιδεολογικές καί στρατιωτικές συνομιλίες, καί αυτό, εννοείται, επειδή εμείς ημασταν δύο κομμουνιστικά κόμματα, ειχαμε τήν ιδια στρατηγική, τήν απελευθέρωση των χωρων μας από τούς ναζιφασίστες καταχτητές καί από τήν αντιδραστική αστική τάξη της καθεμιας χώρας.

’Εμείς διαπιστώσαμε πώς, παρά τήν εξαιρετική ανδρεία των 'Ελλήνων παρτιζάνων καί των διοι,κητων τους, ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης, αφου ελευθερώθηκε από τά χιτλερικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, κατέλαβε κύρια θέση στήν ηγεσία, στήν “απελευθερωμένη” 'Ελλάδα, οντας μέσα ο αγγλικός στρατός, σύμφωνα μέ τήν υπογραφή της συμφωνίας της Καζέρτας προηγούμενα καί του Καΐρου από μέρους των αντιπροσώπων του ΕΑΜ, συμφωνίες αυτές πού οδηγησαν τελικά στη συμφωνία της Βάρκιζας. Τό Κόμμα μας δέν ηταν σύμφωνο μέ αυτές τίς ενέργειες του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας, τίς θεώρησε αυτές σάν υποταγη του ελληνικου δημοκρατικου αγώνα, σάν μιά χρεοκοπία της πολιτικης του της απελευθέρωσης καί συνθηκολόγηση μπροστά στην αγγλοαμερικάνικη αντίδραση.

 

Παραπέρα, σέ μιά μαζικη συγκέντρωση στό στάδιο της ’Αθηνας, οπου μίλησαν μέ τη σειρά οι ηγέτες των ελληνικων αστικων κομμάτων, μίλησε καί ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης, ως ηγέτης του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας, ο οποιος ανάμεσα στά αλλα δηλωσε: “Σέ περίπτωση πού τά αλλα ελληνικά δημοκρατικά κόμματα ζητουν την αυτονομία της Βορείου ’Ηπείρου, τό Κομμουνιστικό Κόμμα 'Ελλάδας θά ενώνονταν μέ αυτά” (!). Τό Κόμμα μας διαμαρτυρηθηκε αμέσως ανοιχτά καί προειδοποίησε πώς αυτό θά καταπολεμουσε αμείλιχτα τέτοιες απόψεις. 'Υστερα από τό γεγονός αυτό, εμεις καλέσαμε σέ μιά συνάντηση τόν σύντροφο Νίκο Ζαχαριάδη, τόν οποιο κριτικάρισα σκληρά, θεωρώντας τη δηλωση του αντιμαρξιστικη καί αντιαλβανικη στάση καί του κατέστησα σαφές πώς η “Βόρειος ’Ηπειρος”, πού ειναι αλβανικό εδαφος, δέν θά γινόταν ποτέ 'Ελλάδα. ’Επιθυμω νά πω μέ την ευκαιρία αυτη πώς ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης αναγνώρισε τό λάθος του, ομολόγησε μπροστά μας πώς εσφαλε βαριά σέ αυτη την κατεύθυνση καί υποσχέθηκε πώς θά διόρθωνε τό λάθος πού εκανε.

’Εμείς μπορουμε νά σφάλλουμε, αλλά νομίζουμε πώς ο Μάρκος Βαφειάδης, τόν οποιο εξάλειψαν αργότερα, ηταν ενας καλός κομμουνιστης καί ικανός διοικητης. ’Αλλά, φυσικά, αυτη ειναι μόνο η γνώμη μας, πού μπορεί νά ειναι ορθη, οπως καί μπορει νά ειναι καί λαθεμένη, γι’ αυτό δέν εχουμε καμιά αξίωση σχετικά μέ αυτό, επειδη στό κάτω κάτω ειναι ζητημα πού δέν αφορα εμας νά τό κρίνουμε, αλλά ανηκει στό Κομμουνιστικό Κόμμα 'Ελλάδας.

'Η αντίθεση μας μέ την ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας, μέ τόν σύντροφο Νίκο Ζαχαριάδη επικεφαλης, εγκειται πρωτα στη Βάρκιζα, οπου τό Κομμουνιστικό Κόμμα 'Ελλάδας καί τό ΕΑΜ υπόγραψαν τη συμφωνία πού δέν ειναι τίποτα αλλο παρά μιά συνθηκολόγηση, μιά παράδοση οπλων. Τό Κόμμα ’Εργασίας της ’Αλβανίας χαρακτηρισε αυτη την πράξη προδοσία πού εγινε στό Κομμουνιστικό Κόμμα 'Ελλάδας καί στόν αδελφό ελληνικό λαό. 'Η Βάρκιζα οχι μόνο δέν επρεπε νά γίνει, αλλά αυτη επρεπε καί νά καταδικαστεί αυστηρά. Αυτη την αποψη την εχω εκφράσει από καιρό στούς συντρόφους Νίκο Ζαχαριάδη καί Μητσο Παρτσαλίδη, ο οποίος ηταν ενας από αυτούς πού υπόγραψαν τή συμφωνία. ’Εμείς εκτιμουμε αυτούς τούς δυό συντρόφους της ελληνικης ηγεσίας, τόν Ζαχαριάδη καί τόν Παρτσαλίδη, αλλά η ενέργεια αυτή, εμπνευσμένη καί εκτελεσμένη από μέρους τους, ηταν πολύ εσφαλμένη καί εφερε πολλά κακά στόν ελληνικό λαό.

'Ο Νίκος Ζαχαριάδης εχει υπερασπιστεί μιά αντίθετη θέση από τή δική μας σχετικά μέ τή Βάρκιζα. Αυτός συνεχως επιμένει πώς αυτή δέν ηταν καθόλου συνθηκολόγηση, ουτε προδοσία, αλλά “μιά ενέργεια πού επρεπε νά γίνει γιά νά κερδίζονταν χρόνος καί γιά νά επέτρεπε τό πάρσιμο της εξουσίας”.

Σχετικά μέ τή Βάρκιζα εχω νά ρωτήσω γιά ποιόν λόγο καταδικάστηκε καί σκοτώθηκε ο Άρης Βελουχιώτης, ο οποίος υστερα από τήν υπογραφή της συμφωνίας ξεκίνησε καί ερχονταν στήν ’Αλβανία, γιά νά επαιρνε επαφή μέ τήν Κεντρική ’Επιτροπή του Κόμματός μας. 'Ο Νίκος Ζαχαριάδης μου απάντησε πώς ο ’Αρης Βελουχιώτης, παρόλο πού ηταν ενας γενναίος στρατηγός, ηταν ρέμπελος, αναρχικός, αυτός δέν δέχτηκε τήν απόφαση της Κεντρικης ’Επιτροπης του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας σχετικά μέ τή Βάρκιζα, γι’ αυτό εμεις τόν διαγράψαμε από τήν Κεντρική ’Επιτροπή του Κόμματος, αλλά τί εγινε αργότερα μέ αυτόν, ποιός τόν σκότωσε κ.λπ., ειπε ο Ζαχαριάδης, εμεις δέν ξέρουμε. “Σας διαβεβαιουμε πώς γιά τό φόνο δέν ειμαστε εμείς οι αυτουργοί”, μας ειπε. ’Εχω εκφράσει στόν σύντροφο Νίκο Ζαχαριάδη τήν αποψή μας πώς, χωρίς νά γνωρίζουμε προσωπικά τόν ’Αρη, μονάχα εχοντας υπόψη πώς ηταν ενας γενναίος αγωνιστής του ελληνικου λαου, αυτός δέν επρεπε νά τιμωρηθεί. 'Οσο γιά τό φόνο του, εμεις πιστεύουμε σ’ αυτά πού μας ειπατε εσεις, αλλά καί γι’ αυτό, οντας συνεπείς, στό ζήτημα της Βάρκιζας, εχουμε αντίθεση μέ σας.

Εμείς, σάν μαρξιστές-λενινιστές, λυπόμαστε πολύ γιά τόν ελληνικό λαό μέ τόν οποιο ειχαμε συνεργαστει κατά τή διάρκεια του ’Αντιφασιστικου ’Εθνικοαπελευθερωτικου Αγώνα, γι’ αυτό καί αργότερα, τή στιγμή πού μπροστά σ’ αυτόν τό λαό εγείρονταν ξανά τό ζήτημα της απευλευθέρωσης η της σκλαβιας, θελήσαμε νά συνεχίσουμε αυτή τή συνεργασία.

Εδω δέν επιθυμω νά μιλήσω γιά τή βοήθεια καί γιά τή διεθνιστική υποστήριξη πού εμεις δώσαμε στό Κομμουνιστικό Κόμμα 'Ελλάδας καί στόν ’Απελευθερωτικό Αγώνα 'Ελλάδας, παρά τίς δύσκολες συνθηκες στίς οποίες βρίσκονταν η χώρα μας πού μόλις ειχε απελευθερωθει από τούς καταχτητές. Γι’ αυτό ας μιλησουν οι ίδιοι οι 'Ελληνες σύντροφοι. Παρά τη μεγάλη φτώχεια μας, οταν ηρθε η ωρα εμείς κάναμε ο,τι ηταν δυνατόν γιά νά τούς βοηθησουμε, μέ τρόφιμα καί μέ ασυλο, τούς 'Ελληνες πρόσφυγες πού μπηκαν στό εδαφός μας. Μεγάλη βοηθεια γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό 'Ελλάδας ηταν τό γεγονός οτι η ’Αλβανία ηταν μιά φιλικη απελευθερωμένη χώρα, οπου ειχαν ερθει στην εξουσία ο λαός καί τό Κόμμα ’Εργασίας ’Αλβανίας, πράγμα πού εδινε τη δυνατότητα στόν Δημοκρατικό Στρατό 'Ελλάδας νά εχει τά νωτα του σίγουρα καί προστατευμένα από βορειοδυτικη πλευρά.

'Υστερα από τη συνθηκολόγηση στη Βάρκιζα ξανάρχισε ο ’Εθνικοαπελευθερωτικός ’Αγώνας 'Ελλάδας. 'Η Κεντρικη ’Επιτροπη του Κομμουνιστικοί Κόμματος 'Ελλάδας συγκάλεσε την ολομέλεια, οπου προσκληθηκαν αντιπρόσωποι καί από τό Κόμμα μας, κι εμείς στείλαμε εκεί τόν σύντροφο Μεχμέτ Σιέχου. Μέ την ευκαιρία αυτη εγιναν αλλαγές στην ηγεσία, αλλά ολα αυτά ηταν εσωτερικη υπόθεση του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας. ’Εμεις μονάχα χαιρόμασταν καί ενθαρρύναμε τά σκληρά χτυπηματα πού καταφέρονταν παντου στην 'Ελλάδα ενάντια στούς μοναρχοφασίστες, οι οποιοι βλέποντας τόν κίνδυνο της κατάστασης πού ειχε δημιουργηθει πέρασαν από τη στηριξη τους στούς ’Αγγλους στη στηριξη στούς ’Αμερικάνους. Οι 'Ενωμένες Πολιτείες της ’Αμερικης εστειλαν διοικητη του στρατου τους στην 'Ελλάδα τόν διαβόητο στρατηγό Βάν Φλητ, πού τόν θεωρουσαν εξοχο στρατηλάτη.

Μέ τόν Ζαχαριάδη, τόν Μπαρτζιώτα καί τόν ’Ιωαννίδη εμεις ειχαμε αντιθέσεις σχετικά μέ τό χαρακτηρα του αγώνα πού επρεπε νά κάνει ο Δημοκρατικός Στρατός 'Ελλάδας ενάντια στίς ταχτικές καί πολυάριθμες δυνάμεις της ελληνικης αντίδρασης, εξοπλισμένες μέ τά πιό σύγχρονα στρατιωτικά μέσα από τούς ’Αμερικάνους ιμπεριαλιστές. ’Ανάμεσα στά δυό κόμματά μας υπηρχε, λοιπόν, αντίθεση αρχων καί σέ αυτό τό ζητημα. Βασιζόμενοι στόν ’Εθνικοαπελευθερωτικό μας ’Αγώνα, εμείς πιστεύουμε πώς ο Δημοκρατικός Στρατός 'Ελλάδας δέν επρεπε νά μετατραπει σέ μετωπικό πόλεμο, αλλά νά διατηρουσε τό χαρακτηρα του παρτιζάνικου πολέμου, μέ μικρές καί μέ μεγάλες μονάδες. ’Ετσι οι πολλές δυνάμεις του Βάν Φλητ οχι μόνο νά μην μπορουσαν νά εξουδετερώσουν τόν Δημοκραατό 'Ελλάδας, αλλά αντίθετα νά ηταν αυτός πού νά τούς ανησυχουσε καί νά τίς χτυπουσε από παντου μέ την ταχτικη του παρτιζάνικου πολέμου, νά τίς εβλαφτε, καί βαθμιαία θά τίς εξασθένιζε, ωσπου νά προετοιμάσει τήν αντεπίθεση. ’Εμεις υποστηρίζαμε τή θέση πώς ο παρτιζάνικος πόλεμος των 'Ελλήνων επρεπε νά βασίζεται στό λαό, ενω τόν οπλισμό θά τόν επαιρνε από τόν εχθρό.

Οι στρατηγικές απόψεις του Ζαχαριάδη ηταν σέ αντίθεση μέ τίς δικές μας. Τήν ανασυγκρότηση των παρτιζάνικων εθνικοαπελευθερωτικων δυνάμεων πού μπόρεσαν νά κάμουν οι σύντροφοι της ηγεσίας του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας τή χαρακτήρισαν οχι μόνο στή μορφή “ταχτικό” καί “σύγχρονο” στρατό, αλλά ισχυρίζονταν πώς τό στρατό αυτόν τόν ειχαν εξοπλίσει μέ τή στρατηγική καί μέ τήν ταχτική του μετωπικου πολέμου ενός ταχτικου στρατου. Στήν πραγματικότητα, σύμφωνα μέ τή γνώμη μας, οι δυνάμεις πού αυτοί ανασυγκρότησαν ηταν μόνο ενας παρτιζάνικος στρατός, ο οποιος δέν μπόρεσε νά εξοπλιστει ουτε μέ τήν παρτιζάνικη ταχτική ουτε μέ τήν ταχτική του πολέμου ενός ταχτικου στρατου.

Από τήν αλλη μεριά, οι 'Ελληνες σύντροφοι στίς στρατιωτικές επιχειρήσεις ακολούθησαν τήν ταχτική της παθητικης αμυνας, πού ειναι η μάνα της ηττας. Αυτό, σύμφωνα μέ τή γνώμη μας, ηταν σοβαρό λάθος των συντρόφων της ηγεσίας του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας, οι οποιοι ακολούθησαν τή μή σωστή αρχή, σύμφωνα μέ τήν οποία ο παρτιζάνικος πόλεμος δέν εχει κανέναν τελικό σκοπό, δηλαδή δέν μπορεί νά σέ οδηγήσει στήν κατάληψη της εξουσίας. ’Από τίς συνομιλίες πού ειχαμε μέ αυτούς εμεις σχηματίσαμε τή γνώμη πώς οι 'Ελληνες σύντροφοι τόν παρτιζάνικο πόλεμο τόν αντιλαμβάνονται οχι σάν πόλεμο μαχητικων μονάδων από δέκα-δεκαπέντε ανδρες, μά μεμονωμένες μονάδες πού, σύμφωνα μέ αυτούς, δέν εχουν προοπτική αυξησης καί ανάπτυξης σέ ταξιαρχίες, σέ μεραρχίες, σέ σώματα στρατου κ.λπ. Αυτό δέν ειναι σωστό.

'Οπως εδειξε η πείρα κάθε τέτοιου αγώνα, οπως απέδειξε καί ο εθνικοαπελευθερωτικός μας αγώνας, ο παρτιζάνικος πόλεμος μέ μικρές μονάδες, αν διευθύνεται καλά, αυξάνει βαθμιαια μέ τή διεξαγωγή του ιδιου του αγώνα, μέ τήν ενταση της επαναστατικης ορμης των μαζων, καί φτάνει ετσι μέχρι τή γενική ενοπλη εξέγερση καί στή δημιουργία του ταχτικου λαϊκοϋ στρατου. Οι σύντροφοι ομως της ηγεσίας του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας υπερασπίστηκαν επίμονα τίς απόψεις τους καί απέκλεισαν κατηγορηματικά τήν αναγκαιότητα της διεύρυνσης καί της ενίσχυσης του παρτιζάνικου πολέμου στήν 'Ελλάδα. ’Εμεις δέν συμφωνήσαμε καί δέν συμφωνουμε μέ τίς απόψεις τους αυτές. ’Επιτρέψτε μου νά σας εκφράσω τήν αποψή μας, πως παρουσιάζονταν η κατάσταση τήν εποχη πού τό Κομμουνιστικό Κόμμα 'Ελλάδας πέρασε στην παρανομία καί χρειάστηκε νά ξαναρχίσει τόν αγώνα: Τά τμηματα του ΕΛΑΣ την εποχη εκείνη ειχαν παραδώσει τά οπλα, οι βάσεις τους ειχαν καταστραφεί, τούς ελειπαν ο ιματισμός, τά τρόφιμα, τά οπλα’ τό ηθικό του ΕΛΑΣ ειχε πέσει, τό κίνημα ηταν σέ υποχώρηση. Ακριβως αυτη την ανασυγκρότηση αυτων των δυνάμεων τό Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας την αποκάλεσε ευθύς εξαρχης “ταχτικό στρατό” καί “σύγχρονο” ο οποιος, σύμφωνα μέ αυτούς, μπορουσε νά πολεμησει μέ τη στρατηγικη καί την ταχτικη ενός σύγχρονου στρατου καί νά αντιμετωπίσει τόν μετωπικό καί ανοιχτό πόλεμο μέ εναν εχθρό δέκα φορές ισχυρότερο. ’Εμείς ημαστε της γνώμης πώς αυτός ο παρτιζάνικος στρατός επρεπε νά πολεμάει σύμφωνα μέ την παρτιζάνικη ταχτικη, οπως μας διδάσκουν οι δάσκαλοί μας, ο Μάρξ, ο Ένγκελς, ο Λένιν καί ο Στάλιν. Πως μπορεις, λοιπόν, νά αποκαλέσεις ταχτικό στρατό αυτη την ανασυγκρότηση παρτιζάνικων δυνάμεων πού εκαμε τό Κομμουνιστικό Κόμμα 'Ελλάδας, οταν αυτός δέν ειχε ουτε τά απαραίτητα στελέχη, ουτε αρματα μάχης, ουτε αεροπλάνα, ουτε πυροβολικό, ουτε υπηρεσία διαβιβάσεων, ουτε ιματισμό, ουτε τρόφιμα καί ουτε τά απαραίτητα ελαφρά οπλα; Νομίζουμε πώς οι απόψεις αυτές των 'Ελληνων συντρόφων δέν ειναι ορθές.

 

Η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος 'Ελλάδας, αποκαλώντας αυτη την ανασυγκρότηση παρτιζάνικων δυνάμεων ταχτικό στρατό, εξοπλισμένο, σύμφωνα μέ αυτούς, μέ “τη στρατηγικη καί μέ την ταχτικη πολέμου ενός ταχτικου στρατου” (στρατηγικη καί ταχτικη πού στην πραγματικότητα δέν εφαρμόστηκε ποτέ), ουτε πού σκέφτηκε σοβαρά καί κατά μαρξιστικό τρόπο πως θά εφοδιάζονταν αυτός ο στρατός. Οι 'Ελληνες σύντροφοι ελεγαν: “Δέν ειναι δυνατόν νά πάρουμε τά οπλα από τόν εχθρό”.

Εμείς ομως τονίζουμε πώς τέτοιες απόψεις ειναι αντίθετες μέ τά διδάγματα του Λένιν, ο οποιος λέει πώς σέ καμιά περίπτωση δέν μπορεί νά αναμένονται βοηθειες από εξω η από πάνω, αλλά πρέπει νά εξασφαλίζεται τό καθετί από μας τούς ιδιους, οτι δέν πρέπει σέ καμιά περίπτωση νά αφεθεΐ η διοργάνωση των τμημάτων η η αναδιοργάνωση τους μέ τό πρόσχημα πώς λείπουν τά οπλα κ.λπ. Οι 'Ελληνες σύντροφοι ηγέτες, υποτιμώντας τόν εχθρό, νόμισαν πώς τό πάρσιμο της εξουσίας ηταν ευκολο πράγμα καί μπορεί νά γίνονταν χωρίς μακρές καί αιματηρές προσπάθειες καί χωρίς υγιη καί πολύπλευρη οργάνωση. Οι απόψεις αυτές των 'Ελληνων συντρόφων εφεραν αλλες πικρές συνέπειες, πού προκάλεσαν την τελευταία τους ηττα, αλλά ειναι παράξενο πώς αυτοί καί στίς συνομιλίες πού ειχαμε τελευταια θεωρουν τίς απόψεις τους σωστές.

Σύμφωνα ομως μέ τή γνώμη μας, πού βασίζεται στά δεδομένα, η ταχτική καί η στρατηγική πού υποστηρίζει ο σύντροφος Νίκος γιά τόν πόλεμο ειναι εσφαλμένη. Στή συνομιλία πού ειχα μέ τόν σύντροφο Ζαχαριάδη, αυτός ισχυρίστηκε πώς οι μονάδες του Δημοκρατικου Στρατου 'Ελλάδας δέν ηταν σωστό νά μπουν στά ενδότερα του ελληνικου εδάφους επειδή οι μοναρχοφασίστες καί ο Βάν Φλήτ εκαιγαν τά χωριά καί τά ειχαν εκκενώσει από τόν πληθυσμό, ετσι πού, σύμφωνα μέ αυτόν, ολα τά κατοικημένα ειχαν εκκενωθεί. ’Εγώ του ειπα πώς ενα τέτοιο πράγμα μπορεί νά συνέβαινε, αλλά οχι στίς διαστάσεις πού ομολογουσε ο Ζαχαριάδης. Αυτή ηταν η γνώμη μου στηριζόμενη στή λογική των γεγονότων, επειδή, εννοείται, ειναι αδύνατο νά εκκενωθουν από τόν πληθυσμό ολες οι κατοικημένες ζωνες της 'Ελλάδας από μέρους των μοναρχοφασιστων καί από μέρους του αμερικάνικου στρατου.

’Εμεις αντιτασσόμαστε επίσης στούς ισχυρισμούς καί στίς απόψεις πού εκφράζονται σέ ενα γράμμα πού τό Πολιτικό Γ ραφείο του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας εστειλε στό Πολιτικό Γ ραφείο του Κόμματός μας, οπου αυτοί, μή βαθαίνοντας τά λάθη τους, καί θέλοντας νά τά συγκαλύψουν, ισχυρίζονται οτι οι ηττες τους απορρέουν από τό γεγονός οτι δέν εφοδιάζονταν μέ οπλισμό, πολεμοφόδια καί ιματισμό στόν απαιτούμενο βαθμό καί οτι ο εχθρός κυριαρχουσε στόν αέρα καί στή θάλασσα καί εφοδιάζονταν πολύ από τούς ’Αγγλοαμερικάνους. 'Η πραγματικότητα ηταν πώς ο εχθρός ηταν πιό εφοδιασμένος καί μέ μεγαλύτερες υλικές καί ανθρώπινες δυνάμεις. 'Ομως σέ μιά τέτοια κατάσταση, οταν διεξάγεις εναν αγώνα ενάντια στήν εσωτερική αντίδραση καί στήν ξένη στρατιωτική επέμβαση, ο καλύτερος δρόμος ειναι νά αποβει ο εχθρός η μεγαλύτερη πηγή εφοδιασμου. 'Ο Δημοκρατικός Στρατός 'Ελλάδας επρεπε νά αρπάζει τά οπλα από τόν εχθρό, αλλά τά οπλα δέν αρπάζονται ακολουθώντας τήν ταχτική αμυντικου πολέμου καί της παθητικης αμυνας. 'Ωστόσο, πιστεύουμε πώς τό ζήτημα δέν εγκειται στούς εφοδιασμούς. ’Εμείς νομίζουμε πώς η ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας, απορρίπτοντας τήν ταχτική του παρτιζάνικου πολέμου καί τή διεξαγωγή του μέχρι τήν ενοπλη εξέγερση καί τήν κατάληψη της εξουσίας, εφάρμοσε μιά αμυντική καί παθητική ταχτική απαράδεχτη γιά τόν παρτιζάνικο πόλεμο καί γιά τόν μετωπικό πόλεμο μέ ταχτικό στρατό. ’Ακολουθώντας μιά τέτοια ταχτικη, ο Δημοκρατικός Στρατός 'Ελλάδας, εκτός από τά αλλα, στερηθηκε τη δυνατότητα νά επεχταθει σέ αλλες ζωνες της χώρας, οπου στά αγόρια καί τά κορίτσια του λαου θά εβρισκε χωρίς αλλο την αστείρευτη πηγη των ανθρώπινων δυνάμεων, τό ιδιο επίσης, αυτός στερηθηκε τη δυνατότητα νά αρπάζει οπλα από τόν εχθρό μέ συνεχεις, ακαριαιες, καλομελετημένες κρούσεις καί εκει πού δέν τό φαντάζονταν ο εχθρός. Δέν πρέπει νά παίζουμε μέ την ενοπλη εξέγερση, μας διδάσκει ο μαρξισμός-λενινισμός, καί η ιστορία τόσων καί τόσων αγώνων εχει επιβεβαιώσει οτι η αμυνα ειναι θάνατος γιά κάθε ενοπλη εξέγερση. ’Αν θά παραμείνει στην αμυνα, η εξέγερση συντρίβεται πολύ γρηγορα από εναν ισχυρότερο καί καλύτερα εξοπλισμένο εχθρό.

Αυτό, κατά τη γνώμη μας, τό επαληθευσε καί η ταχτικη πού ακολούθησαν οι 'Ελληνες σύντροφοι. Οι ζωντανές δυνάμεις του Δημοκρατικου Στρατου 'Ελλάδας καί τό μεγαλύτερο μέρος τους ηταν συνεχως καθηλωμένες στόν οχυρωμένο τομέα του Βίτσι καί του Γράμου. Οι δυνάμεις αυτές εκπαιδεύτηκαν γιά πόλεμο θέσεων καί αμυντικό πόλεμο, σ’ αυτές επεβληθηκε καί δέχτηκαν μέ την επιθυμία της ηγεσίας τους τόν μετωπικό πόλεμο μέ τό στρατό του εχθρου. Μέ τόν αμυντικό καί παθητικό πόλεμο ο'ι 'Έλληνες σύντροφοι σκέφτηκαν νά πάρουν στά χέρια τους την εξουσία. 'Η εξουσία, κατά τη γνώμη μας, δέν μπορει νά παρθεΐ αμυνόμενοι στόν Γράμο. 'Ο μόνος ελιγμός πού εκανε η ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας (κι αυτός τούς επιβληθηκε από τίς περιστάσεις), ηταν αυτός πού εγινε στίς μάχες πού διεξηχθηκαν στόν Γ ράμο τό 1948, οπου πραγματικά οι ηρωικοί 'Ελληνες παρτιζάνοι αντιστάθηκαν επί εβδομηντα κατά σειρά μέρες, προξένησαν στόν εχθρό απώλειες σέ ανθρώπους, αλλά, τελικά, γιά νά γλιτώσουν από την περικύκλωση καί την εξόντωση, βγηκαν από τόν Γ ράμο καί πέρασαν στό Βίτσι. 'Η κατάληψη ομως της εξουσίας απείχε ακόμη πολύ. 'Ο Δημοκρατικός Στρατός 'Ελλάδας επρεπε νά διεξάγει επιθέσεις γιά την κατάληψη πόλεων. Αυτό ομως δέν συνέβηκε. Οι 'Ελληνες σύντροφοι καί τότε ισχυρίστηκαν οτι τούς ελειπαν οι δυνάμεις. Αυτό μπορεί νά αληθεύει. ’Αλλά γιατί τούς ελειπαν οι δυνάμεις καί που επρεπε νά τίς βρουν, οι 'Ελληνες σύντροφοι δέν βάθαιναν σέ αυτό τό πρόβλημα καί ουτε τότε ουτε καί αργότερα τό ελυσαν στόν σωστό μαρξιστικό-λενινιστικό δρόμο. 'Η ταχτικη των 'Ελληνων συντρόφων, οπως τό εκφράσανε καί στό γράμμα πού τό Πολιτικό τους Γραφειο εστειλε στό Πολιτικό μας Γραφείο, ηταν νά κρατησουν μέ κάθε θυσία τόν Γράμο καί τό Βίτσι, τή βάση τους γιά τήν παραπέρα διεξαγωγή του αγώνα, καί τήν επιτυχία αυτου του αγώνα τήν εξαρτουσαν αποκλειστικά από τόν εφοδιασμό, χωρίς ομως νά βρουν τόν σωστό δρόμο γιά τήν εξασφάλιση μέ αγώνα αυτου του εφοδιασμου.

Πάντως, περνώντας από ηττα σέ ηττα, ο Δημοκρατικός Στρατός 'Ελλάδας υποχρεώθηκε νά υποχωρήσει καί νά εγκατασταθεί ξανά στή ζώνη του Βίτσι καί του Γράμου. Αυτή ηταν μιά πολύ κρίσιμη φάση, τόσο γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό 'Ελλάδας οσο καί γιά τή χώρα μας. Κατά τήν περίοδο αυτή εμεις παρακολουθήσαμε μέ πολλή προσοχή τίς ενέργειες των 'Ελλήνων συντρόφων. Πρίν από τήν τελευταία επίθεση των μοναρχοφασιστων ενάντια στόν Δημοκρατικό Στρατό 'Ελλάδας, οι 'Ελληνες σύντροφοι ηγέτες ειχαν τήν ιδέα οτι η πολιτική καί στρατιωτική τους κατάσταση ηταν εξαιρετικά λαμπρή, ενω η κατάσταση του εχθρου, σύμφωνα μέ αυτούς, πολύ απεγνωσμένη. Αυτοί ειχαν υπόψη τους οτι: “Τό Βίτσι ειναι εξαιρετικά οχυρωμένο καί απόρθητο από τόν εχθρό’ αν ο εχθρός επιτεθεί στό Βίτσι, αυτός υπέγραφε τό θάνατό του. Τό Βίτσι θά αποβεΐ ο τάφος των μοναρχοφασιστων. 'Ο εχθρός ειναι υποχρεωμένος νά κάνει αυτή τήν επίθεση, γιατί δέν εχει αλλη διέξοδο, αυτός βρίσκεται στό χειλος του γκρεμου. ’Ας επιτεθουν ο,τι ωρα θέλουν, ο μοναρχοφασιστικός στρατός καί ο Βάν Φλήτ, εμείς θά τούς τσακίσουμε”.

Ο σύντροφος Βλαντας ειχε τήν αποψη πώς τό κυριότερο χτύπημα του εχθρου θά δίνονταν στόν Γράμο καί οχι στό Βίτσι, γιατί συνορεύει μέ τήν ’Αλβανία, καί ο εχθρός, αφου θά μας νικήσει εκεί, θά στραφεί στό Βίτσι νά μας χτυπήσει, επειδή αυτός νομίζει οτι εκει θά μας εξοντώσει, γιατί συνορεύει μέ τή Γιουγκοσλαβία. ’Εμείς, αφου εχουμε πολεμήσει στόν Γ ράμο καί εχουμε προξενήσει μεγάλες απώλειες στόν εχθρό, θά ελιχθουμε μέ δυνάμεις από τόν Γ ράμο καί θά χτυπήσουμε από τά νωτα τίς εχθρικές δυνάμεις στό Βίτσι.

Λίγο ομως πρίν από τήν τελευταία επίθεση, οι 'Ελληνες σύντροφοι πληροφορήθηκαν από μέρους μας οτι ο εχθρός τήν επίθεση ενάντιά τους θά τήν εξαπέλυε στίς 10 του Αυγούστου στό Βίτσι καί οχι στόν Γ ράμο. 'Η πληρο-φορία αυτή εδινε τή δυνατότητα στούς 'Ελληνες συντρόφους νά μήν αιφνιδιαστουν καί νά πάρουν εγκαιρα μέτρα. ’Αλλά καί υστερα απ’ αυτό, αυτοί συνέχιζαν νά πιστεύουν πώς τό κυριότερο χτύπημα θά δίνονταν στόν Γ ράμο. Σύμφωνα μέ αυτούς, η εχθρική επίθεση στό Βίτσι καί οχι στόν Γ ράμο “δέν φέρνει καμιά αλλαγή γιά μας. ’Εμείς εχουμε πάρει ολα τά μέτρα, τόσο στό Βίτσι οσο καί στόν Γ ράμο. Τό Βίτσι ειναι απόρθητο, σκέφτονταν αυτοί, αυτό ειναι εξαιρετικά οχυρωμένο, ολοι οι δρόμοι από οπου θά μπορουσε νά περάσει ο εχθρός εγιναν αδιάβατοι. Τά βαριά οπλα του εχθρου δέν μπορουν νά περάσουν στη ζώνη του Βίτσι, η νίκη ειναι δικη μας”.

Αυτές ηταν οι απόψεις των 'Ελληνων συντρόφων δυό μέρες πρίν από την επίθεση στό Βίτσι. Μέσα σέ μιά μέρα οι μοναρχοφασίστες κατέλαβαν την τρίτη γραμμη θέσεων αμυνας του Βίτσι καί σέ δυό τρεις μέρες τό Βίτσι κατέρρευσε. 'Η μάχη καί η αντίσταση ηταν ελάχιστες. Αυτό γιά μας ηταν πράγμα πολύ απροσδόκητο. ’Εμεις ομως είχαμε πάρει ολα τά μέτρα αμυνας από μιά ενδεχόμενη επίθεση των μοναρχοφασιστων ενάντια στό εδαφός μας. Γι’ αυτά τά μέτρα αμυνας, πού εμεις ειχαμε πάρει, οι 'Ελληνες σύντροφοι καί ο ιδιος ο Παρτσαλίδης, πού ειναι εδω παρουσία, δέν ηταν πολύ πεπεισμένοι καί τά θεώρησαν εσπευσμένα από μέρους μας. Οι 'Ελληνες σύντροφοι δέν ηταν ρεαλιστές. Πολλοί πρόσφυγες, ανάμεσα στούς οποίους καί δημοκράτες στρατιωτες, πού συντρίφτηκαν ασχημα, υποχρεώθηκαν νά περάσουν τά σύνορά μας. Τί νά κάναμε εμεις; Τούς δεχτηκαμε καί τούς ταχτοποιησαμε σέ καθορισμένους χώρους.

'Η ανάλυση πού τό Πολιτικό Γραφειο του ΚΚ 'Ελλάδας εκαμε γιά την ηττα στό Βίτσι δέν μας ικανοποίησε. ’Εμείς πιστεύουμε πώς επρεπε νά γίνει μιά βαθιά ανάλυση, επειδη εκει υπηρχαν μεγάλα λάθη. 'Υστερα από την αποχώρηση από τό Βίτσι, ο σύντροφος Ζαχαριάδης στηριζε τίς ελπίδες της νίκης στόν Γ ράμο. “'Ο Γ ράμος”, ελεγε αυτός, “ειναι πιό ευνοϊκός γιά μας από τό Βίτσι, τά αρματα μάχης πού ηταν τό αποφασιστικό στοιχείο της νίκης των μοναρχοφασιστων στό Βίτσι δέν μπορουν νά ελιχτουν στόν Γ ράμο” κ.λπ.

Πρέπει νά ειπωθει πώς την εποχη εκείνη η προδοσία του Τίτο ειχε γίνει γνωστη. ’Αργότερα ο Ζαχαριάδης ισχυρίστηκε πώς “οι μόνοι πού προσέφεραν ασυλο στούς 'Ελληνες πρόσφυγες ηταν οι ’Αλβανοί, επειδη οι Γιουγκοσλάβοι οχι μόνον δέν δέχτηκαν νά περάσουν στό εδαφός τους αλλά καί τούς χτύπησαν πισώπλατα”. Μπορει νά ηταν κι ετσι, εμείς δέν μπορουμε νά πουμε τίποτα.

Σέ μιά συνομιλία πού ειχα μέ τόν σύντροφο Ζαχαριάδη σχετικά μέ την υποχώρηση από τό Βίτσι, εγώ εβαλα ξανά τό ζητημα των λαθων τους, καθώς καί την ελλειψη μιας αντικειμενικης αποψης της κατάστασης από μέρους του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας καί ιδιαίτερα από τόν διοικητη του Βίτσι, στρατηγό Βλαντα. “Αυτά πού σκέφτονταν αυτός”, ειπα στόν Νίκο, “φάνηκε πώς δέν ηταν πραγματικά. Αυτό επιβεβαιώθηκε μέ τό γεγονός οτι ο Δημοκρατικός Στρατός 'Ελλάδας δέν ηταν σέ θέση νά υπερασπιστεί τό Βίτσι”.

Ο Νίκος Ζαχαριάδης μου αντιτάχτηκε καί μου ειπε πώς τό Βίτσι επεσε από λάθος ενός διοικητη, ο οποιος σ’ ενα μέρος του μετώπου δέν ειχε τοποθετήσει τό τάγμα πού ειχε καθοριστεί καί δέν βρέθηκε ουτε καί ο ιδιος στό μέρος της μάχης. ’Ετσι, σύμφωνα μ’ αυτόν, αυτός ηταν ο υπαίτιος της ηττας στό Βίτσι, γι’ αυτό μου ειπε “πήραμε μέτρα καί τόν τιμωρήσαμε”. Αυτή ηταν μιά πολύ απλοϊκή εξήγηση από μέρους του σύντροφου Νίκου γιά μιά τόσο μεγάλη ηττα.

Εγώ του ειπα ανοιχτά καί συντροφικά πώς δέν μπορουσα νά πιστέψω ενα τέτοιο πράγμα. “Θέλεις πίστεψε, θέλεις μήν πιστεύεις”, μου ειπε ο Νίκος, “αλλά ετσι ειναι”. Μολαταυτα συνέχισα: “Μά τώρα τί θά γίνει;” 'Ο Νίκος απάντησε: “Θά πολεμήσουμε”. “Μά που θά πολεμήσετε;” “Στόν Γ ράμο, πού ειναι απόρθητο φρούριο.”

Εγώ του εκανα τήν ερώτηση: “Σκέφτεστε νά θέσετε εκει ολο τόν Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας;” “Μάλιστα”, απάντησε ο Νίκος Ζαχαριάδης, “θά τόν ξαναμπάσουμε ολον στόν Γράμο”.

Του ειπα πώς εσεις ξέρετε τίς δουλειές σας κι εσεις ειστε πού αποφασίζετε, η γνώμη μας ομως ειναι πώς ο Γράμος δέν μπορει νά αντέξει πιά, γι’ αυτό δέν πρέπει νά θυσιαστουν στά χαμένα αυτά τά παλικάρια του Δημοκρατικου Στρατου 'Ελλάδας, αρχηγός του οποίου ειστε εσείς. ’Εμεις σας εχουμε συντρόφους καί φίλους, γιά τά ζητήματά σας κάνετε οπως νομίζετε καλύτερα, αλλά θά επιθυμουσα νά φωνάζατε, αν ειναι δυνατόν, τόν σύντροφο Μπαρτζιώτα, τόν διοικητή των ελληνικων δυνάμεων στόν Γ ράμο, καί νά μιλούσατε σχετικά μέ αυτό τό ζήτημα. 'Ο Νίκος εναντιώθηκε σ’ αυτή τή σκέψη μου καί μου ειπε πώς αυτό ηταν αδύνατο νά γίνει.

Αργότερα ξέρουμε τί συνέβηκε. 'Ο Γ ράμος ηταν η τελευταία ηττα του Δημοκρατικου Στρατου 'Ελλάδας. 'Ο Γράμος κατέρρευσε μέσα σέ τέσσερις μέρες. ’Εκεί, σύμφωνα μέ τή γνώμη μας, ο αγώνας δέν ηταν οργανωμένος. Συνίστατο σέ μιά αποκλειστική παθητική αμυνα. Δέν αποκλείουμε νά διεξήχθηκαν σκληρές μάχες σέ μερικά σημεία, οπως στήν Πόλε καί στό Καμενίκ, οπου οι 'Ελληνες δημοκράτες στρατιωτες αντιστάθηκαν μέ ηρωισμό. 'Ολη η υποχώρηση του Γράμου, μέ εξαίρεση τίς δυνάμεις του Καμενίκ, δέν ηταν κανονική, οπως καί του Βίτσι. Στρατιωτες καί διοικητές του Δημοκρατικου Στρατου 'Ελλάδας ψιθύριζαν γιά τήν εσφαλμένη αμυντική ταχτική πού εφαρμόστηκε στόν Γ ράμο. Αυτό μας τό επιβεβαίωσε καί ο σύντροφος Ζαχαριάδης.

Πιστεύουμε πώς οι σύντροφοι 'Ελληνες ηγέτες στή μάχη του Γράμου καί του Βίτσι δέν ειχαν υπόψη τίς μαρξιστικές-λενινιστικές αρχές του λαϊκου αγώνα. Οι μοναρχοφασιστικές φάλαγγες εφτασαν στίς προκαθορισμένες θέσεις τους μέ μεγάλη ταχύτητα καί ανενόχλητες. Αυτές πέρασαν μέ μεγάλη ταχύτητα τίς κορυφογραμμές των βουνων, εκαναν τήν περικύκλωση των δημοκρατικων δυνάμεων, πού ηταν κλεισμένες στά προχώματα καί δέν αντεπιτίθονταν οι εχθροί επιτέθηκαν, εβγαλαν τούς παρτιζάνους από τά χαρακώματα καί κατέλαβαν τά οχυρά. 'Η ελληνική δημοκρατική διοίκηση ειχε διασκορπίσει τίς δυνάμεις σέ οχυρωμένες θέσεις, δέν χρησιμοποίησε τίς εφεδρείες γιά αντεπίθεση καί νά συντρίψει μέ συνεχείς επιθέσεις καί γρήγορους ελιγμούς τήν εχθρική επίθεση. ’Εμείς νομίζουμε οτι οι λαθεμένες απόψεις τους σχετικά μέ τήν ταχτική του πολέμου προκάλεσαν τήν ηττα. Τό στοιχειο ανθρωπος ηταν στό υψος της στιγμης, ηταν παλιοί καί δοκιμασμένοι στή μάχη παρτιζάνοι, μέ υψηλό ηθικό καί πού πολεμουσαν μέ ηρωισμό.

Από τήν αλλη μεριά, εφαρμόζοντας τήν ταχτική της παθητικης αμυνάς της, η ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας επέτρεψε τήν ανασυγκρότηση καί τήν αναδιοργάνωση του μοναρχοφασιστικου στρατου, δέν επιτέθηκε γιά νά χτυπήσει τίς προετοιμασίες του εχθρου μέ τρόπο πού νά αποτύχαινε η επίθεσή του η τουλάχιστο νά εξασθενουσε, γιά νά επέτρεπε ετσι στίς ζωντανές δυνάμεις του Δημοκρατικου Στρατου 'Ελλάδας νά ελίσσονται σέ πλατιά κλίμακα καί νά χτυπουν συνέχεια καί παντου τίς δυνάμεις του εχθρου. Αυτά ειναι μερικά από τά αιτια πού προκάλεσαν, κατά τή γνώμη μας, τίς τελευταιες ηττες στόν Γ ράμο καί τό Βίτσι. Στήν ανάλυση πού εκαμε τό Πολιτικό Γραφειο του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας σχετικά μέ την ηττα στό Βίτσι, λέει πώς “η ηγεσία φέρει βαριά ευθύνη”, αλλά δέν λέει τίποτα που εγκειται αυτή η ευθύνη καί παρακάτω ομως δέν παραλείπει αυτή τήν ευθύνη νά τή διασκορπίσει πρός ολες τίς κατευθύνσεις. ’Εμείς νομίζουμε πώς αυτή δέν ειναι μαρξιστική-λενινιστική ανάλυση.

Γιά νά εχουν επιτυχία στόν αγώνα τους, οι 'Ελληνες σύντροφοι δέν επρεπε νά ειχαν ακολουθήσει τήν ταχτική της παθητικης αμυνας αλλά επρεπε νά ειχαν εφαρμόσει καλά τίς μαρξιστικές λενινιστικές αρχές σχετικά μέ τήν ενοπλη εξέγερση. 'Η ταχτική πού επρεπε νά ακολουθήσουν νομίζουμε πώς επρεπε νά ειχε σάν σκοπό νά βλάπτει τόν εχθρό σέ πολλές κατευθύνσεις συνεχως, νά κάνει στόν εχθρό την κατάσταση ανασφαλη σέ κάθε στιγμη, νά τόν υποχρεώνει νά σκορπίζει τίς δυνάμεις του, νά πανικοβάλει τόν εχθρό καί νά του κάνει αδύνατο τόν ελεγχο της κατάστασης. ’Ετσι ο επαναστατικός αγώνας του ελληνικου λαου θά φούντωνε συνεχως, αυτός στην αρχη δέν θά αφηνε ησυχο τόν εχθρό, αργότερα θά εκανε τόν εχθρό νά μην ελέγχει την κατάσταση, θά εκανε νά απελευθερωθουν ολόκληρες επαρχίες καί ζωνες μέχρι τόν τελικό σκοπό, δηλαδη μέχρι τη γενικη εξέγερση καί την απελευθέρωση ολης της χώρας. ’Ετσι ο παρτιζάνικος αγώνας στην 'Ελλάδα θά ειχε προοπτικη ανάπτυξης.

Πολλές φορές, στίς συνομιλίες πού ειχαμε μέ αυτούς, εμεις ειπαμε συντροφικά στούς 'Ελληνες συντρόφους πώς ο Παρτιζάνικος Στρατός 'Ελλάδας πρέπει νά προσπαθησει ωστε τά οπλα νά τά πάρει από τόν εχθρό στη μάχη’ νά πολεμησει μέ τά οπλα του εχθρου, καί τρόφιμα καί ιματισμό νά πάρει από τό λαό μαζί μέ τόν οποίο καί γιά τόν οποιο πρέπει νά πολεμησει.

Ο Παρτιζάνικος Στρατός, ειπαμε στούς 'Ελληνες συντρόφους μας, κατά πρωτο λόγο πρέπει νά συνδεθει μέ τό λαό από τόν οποιο εχει ξεκοπεΐ καί χωρίς τόν οποίο δέν μπορει νά υπάρχει. 'Ο λαός πρέπει νά συνηθίσει νά αγωνίζεται μαζί μέ τό στρατό καί νά τόν βοηθα καί νά τόν αγαπάει σάν απελευθερωτη του. Αυτό ειναι απαραίτητος ορος. 'Ο λαός πρέπει νά μάθει νά μην παραδίνεται στόν εχθρό καί οι γραμμές του στρατου νά ενισχύονται μέ αντρες καί γυναικες, μέ νέους καί νέες του λαου, από την ιδια την 'Ελλάδα.

Επίσης εμείς, κατά τρόπο συντροφικό, ειπαμε στούς 'Ελληνες συντρό-φους πώς στόν Παρτιζάνικο Στρατό 'Ελλάδας πρέπει νά εξασφαλιστεί καλύτερα ο ηγετικός ρόλος του Κόμματος’ ο πολιτικός επίτροπος στό λόχο, στό τάγμα, στην ταξιαρχία, στη μεραρχία πρέπει νά ειναι ο πραγματικός εκπρόσωπος του κόμματος καί σάν τέτοιος νά εχει τό δικαίωμα διοίκησης τό ιδιο οπως καί ο διοικητης. ’Εμεις ομως ειχαμε παρατηρησει καί πολλές φορές ειχαμε τονίσει στούς συντρόφους οτι τόν ηγετικό ρόλο του κόμματος στό στρατό αυτοί δέν τόν ειδαν σωστά. Σχετικά μέ τό πρόβλημα αυτό εγώ καί προηγούμενα ειχα εκφράσει στόν σύντροφο Στάλιν τη γνώμη του Κόμματός μας, καί στό γράμμα πού εμεις του ειχαμε απευθύνει εκθέτουμε αυτό τό πράγμα. 'Η μη κατανόηση του ηγετικου ρόλου του Κόμματος στό στρατό, πιστεύουμε εμεις, ηταν ε'νας από τούς κυριότερους λόγους πού οδήγησε στήν ηττα του αγώνα του Δημοκρατικου Στρατου 'Ελλάδας. ’Εμείς πάντα ξεκινουμε από τό μαρξιστικό-λενινιστικό δίδαγμα οτι ο διοικητής καί ο πολιτικός επίτροπος αποτελουν μιά ενότητα πού διευθύνει τίς στρατιωτικές επιχειρήσεις καί τήν πολιτική διαπαιδαγώγηση των μονάδων, επειδή αυτοί καί οι δυό ειναι τό ιδιο υπεύθυνοι γιά τήν κατάσταση του τμήματός τους από κάθε αποψη, επειδή καί οι δυό, διοικητής καί πολιτικός επίτροπος, διευθύνουν στόν αγώνα τή μονάδα τους, τό τμημα τους.

Χωρίς πολιτικούς επίτροπους δέν θά ειχαμε Κόκκινο Στρατό, μας δίδασκε ο Λένιν. Στόν ’Εθνικοαπελευθερωτικό μας Στρατό καί τώρα στόν Λαϊκό μας Στρατό εχουμε ακολουθήσει καί συνεχίζουμε νά ακολουθουμε αυτές τίς αρχές. Στόν Εθνικοαπελευθερωτικό Στρατό 'Ελλάδας, ΕΛΑΣ, ο διοικητής καί ο πολιτικός επίτροπος υπηρχαν σάν κοινή διοίκηση, αυτό ομως δέν εφαρμόζονταν στήν πράξη. 'Η πίεση των εσφαλμένων αστικων απόψεων των αξιωματικων καριέρας πού δέν ανέχονταν νά εχουν πλάι τους, στή διοίκηση, ανθρώπους εμπιστους του Κόμματος ειχε σάν συνέπεια τήν εποχή εκείνη νά επισκιάζεται ο ρόλος του πολιτικου επίτροπου στή διοίκηση καί νά ειναι σέ δεύτερη μοίρα. Αυτή ειναι συνέπεια των απόψεων της ηγεσίας του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας σχετικά μέ τόν “ταχτικό στρατό”. Οι σύντροφοι 'Ελληνες ηγέτες δικαιολογουν τήν εξάλειψη του ρόλου του πολιτικου επίτροπου, προσπαθουν νά τή δικαιολογήσουν παίρνοντας σάν παράδειγμα τόν τύπο στρατου κάποιας αλλης χώρας, εμεις ομως πιστεύουμε πώς οι 'Ελληνες σύντροφοι δέν ειναι ρεαλιστές σ’ αυτό τό ζήτημα.

Τέτοια λάθη διαπιστώθηκαν καί αφου ο ’Εθνικοαπελευθερωτικός Στρατός 'Ελλάδας ξανάρχισε τόν αγώνα. ’Από τήν απομάκρυνση του στρατηγου Μάρκου, ο στρατός αυτός δέν ειχε γενικό διοικητή. ’Εμεις νομίζουμε πώς μιά τέτοια κατάσταση δέν ηταν σωστή. Σ’ εμας ο Γ ενικός Γ ραμματέας του Κόμματος ηταν καί ειναι ταυτόχρονα Γ ενικός Διοικητής Στρατου. Καί νομίζουμε πώς αυτό ειναι σωστό. Σέ καιρό ειρήνης μπορεί νά μήν ειναι ετσι, μπορει νά υπάρχει ο υπουργός ’Αμυνας, στίς συνθηκες ομως του Δημοκρατικου Στρατου 'Ελλάδας, οταν αυτός αγωνίζονταν, πρέπει νά ειχε εναν γενικό διοικητή του στρατου καί ημασταν καί ειμαστε της γνώμης, σύμφωνα μέ τήν εμπειρία μας, πώς αυτό τό πολιτικό καί στρατιωτικό αξίωμα ανήκει στόν γενικό γραμματέα του Κόμματος. Τήν αποψή μας αυτή τήν ειχαμε εκφράσει πολλές φορές στούς 'Ελληνες συντρόφους. Οι λόγοι πού οι 'Ελληνες σύντροφοι μας εκφράσανε γιατί δέν ενηργησαν ετσι δέν ηταν πειστικοί. Οι 'Ελληνες σύντροφοι μας ειπαν πώς “ο σύντροφος Ζαχαριάδης ειναι πολύ μετριόφρονας”, η “καηκαμε μέ τόν Τίτο πού ηταν ταυτόχρονα γενικός γραμματέας, πρωθυπουργός καί ανώτατος διοικητης του στρατου”. ’Εμεις νομίζουμε πώς εδω δέν πρόκειται γιά μετριοφροσύνη, αυτό δέν εχει σχέση ουτε μέ τά λεγόμενα γιά τόν Τίτο, πίσω από τά οποία μας φάνηκε πώς γίνονταν αλλοι υπαινιγμοί.

Εμείς απορούσαμε μέ μιά σειρά συγκαλυμμένες μορφές πού χρησιμο-ποιούσαν οι 'Ελληνες σύντροφοι, αλλά βλέπαμε πώς η πραγματικότητα ηταν ολότελα διαφορετικη. Αυτά εμεις δέν μπορούσαμε νά τά εξηγησουμε παρά μέ την εντύπωση μας πώς στούς 'Ελληνες συντρόφους υπηρχε σύγχυση, υπηρχε οπορτουνισμός, πλαστη σεμνότητα, υπηρχε ’Απόκρυψη του ηγετικου ρόλου του κόμματος. Μπορεί ο γενικός γραμματέας του Κόμματος νά μην ειναι γενικός διοικητης του στρατου, ενας στρατός ομως πού πολεμάει, νά μην εχει αρχιστράτηγο, οπως ηταν η περίπτωση του Δημοκρατικου Στρατου 'Ελλάδας μετά την απομάκρυνση του Μάρκου, μας φάνηκε λαθεμένη.

Γιά την κατάσταση αυτη καί γιά τίς ηττες πού ακολούθησαν αργότερα οι 'Ελληνες σύντροφοι δέν καθιστουν υπεύθυνο κανέναν, την ευθύνη τη μοιράζουν επιρρίπτοντάς τη καί σ’ εκείνον πού φταίει καί σ’ εκεινον πού δέν φταίει. Τό φταίξιμο αυτό τό επιρρίπτουν σέ ολα τά μέλη του Κόμματος, πράγμα πού δέν ειναι καθόλου σωστό, επειδη τά μέλη του Κομμουνιστικοί Κόμματος 'Ελλάδας πολέμησαν καί πολεμουν ηρωικά. ’Εμεις νομίζουμε πώς οι 'Ελληνες σύντροφοι ηγέτες φοβουνται νά εμβαθύνουν σ’ αυτά τά λάθη πού εμεις τά θεωρουμε βαριά, φοβουνται νά βάλουν τό δάχτυλο στην πληγη. Νομίζουμε επίσης πώς σέ μερικούς 'Ελληνες συντρόφους ηγέτες λείπει η κριτικη καί η αυτοκριτικη καί συντροφικά υπερασπίζονται ο ε'νας τόν αλλο γιά τά λάθη πού εκαμαν.

Οι 'Ελληνες σύντροφοι ηγέτες ηταν αντίθετοι μέ τίς απόψεις μας, πού τούς ειχαμε εκφράσει συντροφικά σάν διεθνιστές κομμουνιστές πού αγωνιζόμαστε γιά την ιδια υπόθεση, πού εχουμε μεγάλα κοινά συμφέροντα, πού πονούσαμε γιά την υπόθεση του αγώνα του ελληνικου λαου. Αυτοί δέν δέχτηκαν μέ ευμένεια τίς παρατηρησεις μας.

Πολλά ανάρμοστα πράγματα ηγειρε ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης ενάντιά μας, τά οποια, φυσικά, εμείς τά απορρίψαμε. Ειναι γνωστη πιά η δηλωση του γιά τη “Βόρειο ’Ηπειρο”, πού ανάφερα στην αρχη. ’Εχτός από τά αλλα, αυτός λογομάχησε μ’ εμας κατηγορώντας μας οτι τάχα ειχαμε επιτάξει τά ελληνικά φορτηγά αυτοκίνητα πού χρησίμευαν γιά τή μεταφορά προσφύγων καί των υλικων τους καί ζήτησε εμεις νά επιτάξουμε τά φορτηγά μας αυτοκίνητα γιά τίς ανάγκες πού ειχαν. 'Οτι εμεις χρησιμοποιήσαμε τά ελληνικά φορτηγά αυτοκίνητα γιά τή μεταφορά των Ελλήνων προσφύγων πρός τά καθορισμένα γι’ αυτούς μέρη, αυτό ειναι απόλυτα σωστό. Τούς 'Ελληνες πρόσφυγες εμεις τούς πήραμε καί τούς μεταφέραμε στή Βόρειο ’Αλβανία, οπου, παρά τίς δυσχέρειές μας, χρειάστηκε νά τούς εφοδιάζουμε καί μέ τρόφιμα, νά μοιράζουμε δηλαδή μέ αυτούς τήν μπουκιά μας. 'Οσον αφορα τά μέσα μας, τό αυτοκινητοστάσιό μας φορτηγων αυτοκινήτων ηταν πολύ μικρό καί μέ τά φορτηγά μας αυτοκίνητα επρεπε νά εφοδιάζουμε από ακρη σ’ ακρη μέ τό καθετί ολη τήν ’Αλβανία.

Οι 'Ελληνες σύντροφοι μας επικρίνουν πώς εμείς δέν δώσαμε προτε-ραιότητα στήν εκφόρτωση των υλικων βοηθείας, οπως ενδυσης καί υπόδυσης, σκηνων, κλινοσκεπασμάτων κ.λπ., πού ηρθαν γιά τούς 'Ελληνες πρόσφυγες στά λιμάνια μας, πρίν απομακρυνθουν από τήν ’Αλβανία οι πρόσφυγες. Αυτό δέν ειναι αλήθεια. Οι βοήθειες πού ερχονταν από τό εξωτερικό μέ πλοία γιά τούς 'Ελληνες πρόσφυγες τύχαινε νά ειναι κάτω από τά εμπορεύματα καί τά υλικά πού ερχονταν γιά μας. Σέ τέτοιες περιπτώσεις, ειναι ευνόητο πώς επρεπε πρωτα νά ξεφορτώνονται τά φορτία πού ηταν επάνω, επειτα αυτά πού ηταν κάτω, διαφορετικά δέν μπορουσε νά γίνει’ εμεις δέν γνωρίζουμε καμιά μέθοδο πού νά ξεφορτώσεις τό πλοίο από τόν πάτο.

Πάντως αυτά ηταν μικρές παρεξηγήσεις πού ξεπερνιόνταν, οπως καί ξεπεράστηκαν. Αποφασιστικά ζητήματα ηταν αυτά της πολιτικης καί στρατιωτικης γραμμης του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας κατά τά χρόνια του πολέμου, γιά τά οποια μίλησα πιό πάνω.

Οι 'Ελληνες σύντροφοι οχι μόνον δέν δέχτηκαν τίς απόψεις καί τίς παρατηρήσεις μας, αλλά εχουμε τήν εντύπωση πώς αυτοί τά παίρνουν στραβά καί μάλιστα στό γράμμα τους, πού απηύθυναν στό Πολιτικό μας Γραφειο πρίν λίγο καιρό, αυτοί συγκρίνουν τίς απόψεις καί τή στάση μας αρχων κατά τρόπο ανεπίτρεπτο καί αντιμαρξιστικό, τό ιδιο μέ τίς απόψεις των τιτοϊκων. Παραμορφώνοντας τίς απόψεις πού εξέφρασε ο σύντροφος Μεχμέτ Σιέχου γιά τόν πόλεμο του Βίτσι καί του Γράμου γιά νά τίς προσαρμόσουν στή μή σωστή αιτιολόγησή τους, οι 'Ελληνες σύντροφοι ηγέτες, κατά τή γνώμη μας, αποσκοπουν νά κρύψουν τά λάθη πού εγιναν από μέρους τους. ’Εμεις καταλαβαίνουμε τίς βαριές στιγμές πού πέρασε η ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας υστερα από την ηττα του Βίτσι καί του Γράμου καί τίς στιγμές εκνευρισμου πού υπηρχαν σέ αυτούς, αλλά τέτοιες βαριές κατηγορίες, αβάσιμες καί απαράδεχτες γιά μας, πρέπει νά μετρηθουν καλά καί νά ζυγιαστουν καλά πρίν ειπωθουν, προπαντός από μέρους του Πολιτικου Γ ραφείου του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας.

'Υστερα απ’ αυτές τίς κατηγορίες, πού τό Πολιτικό μας Γραφείο τίς εκρινε μέ ψυχραιμία, εμεις σκεφτηκαμε πώς ηταν ακόμα απαραίτητη καί η απομάκρυνση καί εκείνων των λίγων 'Ελληνων προσφύγων δημοκρατων πού ειχαν μείνει ακόμα στην Αλβανία.

Ειναι σωστές η λαθεμένες αυτές οι απόψεις καί η στάση πού τηρησαμε, ας μας τό πει ο σύντροφος Στάλιν, εμείς ειμαστε πρόθυμοι νά αναγνωρίσουμε κάθε πιθανό λάθος καί νά κάνουμε αυτοκριτικη.»

Ο σύντροφος Στάλιν, απευθυνόμενος στόν σύντροφο Εμβέρ, τόν διέκοψε καί ειπε: « 'Οταν οι σύντροφοι βρίσκονται σέ συμφορά, δέν πρέπει νά τούς δίνουμε κλοτσιές».

«Έχετε δίκιο, σύντροφε Στάλιν», απάντησε ο σύντροφος Χότζα, «αλλά σας διαβεβαιω πώς ποτέ δέν δόσαμε κλοτσιές στούς 'Ελληνες συντρόφους. Τά ζητηματα πού θέσαμε γιά συζητηση ειχαν μεγάλη σημασία καί γιά τόν ελληνικό στρατό καί γιά μας. 'Η Κεντρικη Επιτροπη του Κόμματός μας δέν μπορουσε νά επιτρέψει ωστε η ηγεσία του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας νά εχει τό κέντρο των ενεργειων της στην Αλβανία, δέν μπορουσε επίσης νά επιτρέψει νά οργανώνονται καί νά εκπαιδεύονται στη χώρα μας στρατεύματα γιά νά ξαναρχίσουν τόν αγώνα στην 'Ελλάδα. Αυτό εγώ τό ειπα συντροφικά στόν Νίκο Ζαχαριάδη, πού καί προηγούμενα ειχε ζητησει νά πηγαιναν οι 'Ελληνες πρόσφυγες σε αλλες χωρες καί πού στην πραγμα-τικότητα ετσι συνέβηκε μέ τούς περισσότερους πρόσφυγες. ’Επρόκειτο γιά περιορισμένο αριθμό προσφύγων πού ειχαν μείνει ακόμα στη χώρα μας. ’Εμείς δέν θέσαμε ποτέ τό ζητημα νά διώξουμε τούς 'Ελληνες πρόσφυγες από τη χώρα μας, αλλά εκτός από τό αιτημα πού εκανε ο ιδιος ο σύντροφος Νίκος νά μεταβουν οι πρόσφυγες σέ αλλες χωρες, η ιδια η σωστη λογικη μας επέβαλε τό συμπέρασμα πώς, στίς συνθηκες πού δημιουργηθηκαν, καί αυτοί πού ειχαν μείνει επρεπε νά απομακρυνθουν απαραίτητα από την ’Αλβανία. Αυτά ηταν τά προβληματα πού εγώ ηθελα νά θέσω, προβληματα πού ειχαμε θέσει τόσο μέ τούς 'Ελληνες συντρόφους καί στό γράμμα πού εχουμε στείλει προηγούμενα καί σέ σας, σύντροφε Στάλιν.»

«Τελειώσατε;», ρώτησε ο σύντροφος Στάλιν. ’Αφησε νά καταλαγιάσει γιά λίγο η βαριά εντύπωση από τό μονόλογο του ’Αλβανου ηγέτη καί μετά, γυρίζοντας πρός τόν Ζαχαριάδη, ο Στάλιν ειπε:

«Ακούσαμε μέ μεγάλη προσοχή τήν παρέμβαση του συντρόφου ’Εμβέρ, πού ομολογουμένως, εκτός πού ειχε πλούσια στοιχεία, μας εδωσε πιό πλούσιες, μεστές, υπεύθυνες καί τεκμηριωμένες απόψεις. Τώρα, η σειρά σας, σύντροφε Νίκο. 'Ολοι εδω μέσα γνωρίζουν τήν εκτίμηση μέ τήν οποία σέ περιβάλλει τό Κόμμα μας καί εγώ προσωπικά. ’Εχω αλλωστε τήν ευθύνη γιά τό διορισμό σας επικεφαλης στό Κομμουνιστικό Κόμμα της 'Ελλάδας, πού ηταν τότε, ας μήν τό ξεχναμε, ενα παράρτημα της Κομμουνιστικης Διεθνους...»

«Καί εχετε μετανιώσει γι’ αυτό;»

«Κάθε αλλο. Τό οτι συναντιόμαστε μετά τό τέλος ενός ηρωικου αγώνα, πού στοίχισε μεγάλες θυσίες στόν ελληνικό λαό, πού ολοι εκτιμουμε καί αγαπαμε, καί ιδιαίτερα συντριπτικές απώλειες στούς 'Ελληνες κομμουνιστές, αυτό δέν σημαίνει οτι εχουμε κιόλας χάσει τήν πίστη καί τήν εχτίμησή μας στό Κομμουνιστικό Κόμμα 'Ελλάδας καί στήν ηγεσία του.

'Οταν μάχεσαι, ειτε χάνεις ειτε κερδίζεις. Δέν υπάρχει τρίτη λύση. Μόνο οταν δέν αγωνίζεσαι, οταν δέν ρισκάρεις, τότε ουτε χάνεις ουτε κερδίζεις. Ειναι σάν νά μήν υπάρχεις. 'Ομως, μιά τέτοια στάση δέν ειναι γιά τούς κομμουνιστές. Κομμουνιστής σημαίνει “πολυτέλεια”. ’Από τήν αποψη οτι τά δίνει ολα. Ειναι πανάκριβος, οσο πανάκριβη ειναι καί η Ζωή. Τά δίνει ολα γιά νά τά κερδίσει ολα.»

«Η νά τά χάσει ολα.»

«Σωστά. Πολύ σωστά. Καλύτερα θά ειναι πάντως νά μή χάνει. 'Ομως μακρηγόρησα, καί οι σύντροφοι αδημονουν νά σας ακούσουν, ακριβέ μας σύντροφε.»

«Σύντροφε Στάλιν, θά μιλήσω οχι γιά νά δικαιολογήσω τάχα τά αδι-καιολόγητα. Καί ουτε, ακόμα πιό πολύ, γιά νά επιχειρήσω νά βγάλω από τίς πλάτες μου καί τίς πλάτες των συντρόφων της καθοδήγησης τίς βαριές ευθύνες πού μας πλακώνουν. 'Ο υπνος μας εχει κοπει. Τύψεις καί εφιάλτες μας βασανίζουν. ’Ιδιαίτερα εμένα. Τάχα δέν ειμαι εγώ πού θυσίασα τό καλύτερό μας παλικάρι, τόν νέο Καραϊσκάκη, τόν ’Αρη Βελουχιώτη, μόνο καί μόνο γιά νά ικανοποιήσω τήν Κεντρική ’Επιτροπή καί τό Πολιτικό μας Γραφείο; Δέν ειμαι πάλι εγώ πού πηρα πάνω μου την ευθύνη γιά ολες τίς βρομιές πού ρίξαμε πάνω σ’ ε'ναν ηρωα του Κόμματός μας, τόν Πλουμπίδη; Κι αν υπηρχαν λαθεμένες η ψεύτικες πληροφορίες γι’ αυτόν, τό λάθος καί πάλι ηταν δικό μου. Γιατί ομως νά στέκομαι στούς επώνυμους; Τάχατες δέν θυσιάστηκαν δεκάδες χιλιάδες τέκνα του ελληνικου λαου; Θεέ μου! Πόσες μανάδες χωρίς παιδιά. Κι ολα αυτά γιατί; Αυτό ειναι τό πρόβλημα. Κι αυτό θά πρέπει νά εξετάσουμε αυτη τη στιγμη.

 

Ανεξάρτητα ομως γιά τό τί καί γιά τό ποιός φταίει βασικά, πρωταρχικά, αναγνωρίζω ευθύς τίς δικές μου ευθύνες. ’Αλλωστε γι’ αυτό θά τιμωρηθω σκληρά. Σκληρότερα από κάθε αλλον. Γ ιατί η τιμωρία, η τρομερη τιμωρία πού μέ περιμένει, δέν πρόκειται νά ’ρθει απ’ τόν εχθρό αλλά από τόν πιό ακριβό μου φίλο. Τό Κόμμα μου! ’Εννοω τό Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικης 'Ενωσης. Γνωρίζω μέ ακρίβεια, τιμημένε Στάλιν, τί θά μου συμβεΐ: Τό Μάρτη του 1956, η 6η 'Ολομέλεια του Κομμουνιστικου Κόμ-ματος 'Ελλάδας θά μέ καθαιρέσει! Τό Φλεβάρη του 1957, η 7η 'Ολομέλεια θά μέ διαγράψει καί από μέλος του Κόμματος! ’Αμέσως μετά, οι σοβιετικές αρχές θά μέ εξορίσουν σέ δασικό σοβκόζ, ε"ξω απ’ τη Μόσχα, οπου θά δουλέψω σάν ξυλοκόπος. Τότε θά σκεφτω πώς θά πρέπει νά γυρίσω στην πατρίδα μου γιά νά δικαστω. Θά απευθύνω σχετικό γράμμα στόν πρωθυ-πουργό Καραμανλη, πού θά τό επιδώσω προσωπικά στόν 'Ελληνα πρεσβευτη στη Μόσχα. Γ ιατί θά τό κάνω αυτό; Τί μου εμεινε νά κάνω αλλο υστερα από την καθαίρεση καί τη διαγραφη μου από τό Κόμμα; Τί αλλο εξω από τό νά επιστρέψω στην πατρίδα μου, στόν τόπο μου; Θά μου πειτε: Νά δικαστω από ποιούς; Από τούς νικητές, τούς κολαούζους του θρόνου καί τούς εγκάθετους των ’Αμερικανων; Αυτη ειναι η μιά αποψη. Σωστά.

'Ομως η δίκη ειναι δίκη. Δηλαδη, ενα δημόσιο βημα γιά νά υπερασπιστω τό ΚΚΕ, οχι σάν ηγέτης αλλά σάν ενας απλός κομμουνιστης.»

«Ευτυχως», παρεμβαίνει ο Μπέρια, «πού δέν εγινε κάτι τέτοιο, γιατί, κατά τη γνώμη μου, δέν υπάρχει μεγαλύτερη ντροπη γιά ε'ναν κομμουνιστη από τό νά παραδεχτει οτι ο ταξικός αντίπαλος μπορει νά αναδειχτεΐ σέ κριτη του. Καί μάλιστα σέ δίκη οπου ο κομμουνιστης ζητα εθελοντικά την κρίση του!. Πρωτάκουστο!»

«Τό λάθος μου ηταν», συνέχισε ο Ζαχαριάδης χωρίς νά του δώσει σημασία, «οτι δέν πέρασα οταν τό μπορουσα στη Δύση. Νά πάω στη Γαλλία η ’Ιταλία. 'Ομως η σοβιετικη ασφάλεια μέ περίμενε εξω απ’ την ελληνικη πρεσβεία τη δεύτερη φορά πού πηγα νά δω τόν πρεσβευτη καί μέ συνέλαβε. Παρόλο πού στην επιστολη μου πρός τόν Καραμανλη τόνιζα οτι ηθελα νά δικαστω από στρατοδικείο, σάν κύριος υπεύθυνος γιά οσα εγιναν στόν εμφύλιο πόλεμο, εκείνος, εξυπνος πολιτικός, σύντροφε Μπέρια, επιασε τό βάθος της κίνησης μου καί την απέρριψε.»

«Στη συνέχεια;», ρώτησε μέ ενδιαφέρον ο Στάλιν.

«Την ’Ανοιξη του 1957, οι σοβιετικές αρχές θά μέ εξορίσουν στη Γιακουτία, στόν Βερίγγειο Πορθμό στόν Βόρειο Πόλο! ’Εκει οι συνθηκες ζωης θά ειναι τόσο απαίσιες, τόσο φριχτές, οπου θά κάνω δυό φορές απεργία πείνας γιά νά εξαναγκάσω τη σοβιετικη ηγεσία νά αποφανθεΐ αν ειμαι η οχι προβοκάτορας, οπως υποστηριξε ο Μάρκος Βαφειάδης μέ τό γνωστό του γράμμα, γιά τό οποιο μας μίλησε ηδη ο σύντροφος Μολότοφ. Προβοκάτορας που; Στό Νταχάου, οπου μέ ειχαν οι ναζί καί πού τελικά δέν μέ εξόντωσαν. Γ ιατί δέν μέ εξόντωσαν; Πως νά απαντησω αληθεια σ’ αυτό τό ερώτημα; Μέ την υγεία μου βαριά κλονισμένη, θά μεταφερθω λίγο νοτιότερα, στό Σουργούτ. Πάντα στη Σιβηρία. Κι εκεί απομονωμένος κι ολομόναχος θά πεθάνω τόν Αυγουστο του 1973. Εικοσι χρόνια μετά τό θάνατό σας, σύντροφε Στάλιν.»

«'Ωστε δέν μου μένουν παρά τέσσερα χρόνια ακόμα.»

«Όμορφα χρόνια, σύντροφε Στάλιν. Γ ιατί καλύτερα νά μην πω τί θά γίνει μετά.»

«Τί θά γίνει;»

«Σας ειπα οτι ειναι ορθότερο νά σταματησω εδω.»

«Τί σας φοβίζει;»

«Τουλάχιστον εγώ εχασα. Καί θά πληρώσω. 'Ομως, εσεις κερδίσατε. Δεκαετίες ολόκληρες παλεύετε καί κερδίζετε. 'Ολους τούς αντίπαλους, τούς εχθρούς σας καί τούς εχθρούς μας. ’Εσωτερικούς καί εξωτερικούς, τούς νικησατε, τόν ε'να μετά τόν αλλον. Καί ομως. Θά πληρώσετε κι εσεις. ’Αληθινά, δέν καταλαβαίνω τίποτα. Στό χωρο αυτό, τόν δικό μας, πληρώνεις ανεξάρτητα αν χάνεις η αν κερδίζεις.»

«Καί πως θά πληρώσω;»

«Αφου πρωτα σας θρηνησουν καί σας δοξάσουν καί μετά θάνατον, στη συνέχεια θά σας φτύσουν. 'Ολα οσα ακούσατε οσο ειστε ζωντανός θά τά πάρουν ε'να ενα πίσω. Θά σας βγάλουν από τό μαυσωλείο, οπου θά αναπαύεσθε πλάι στόν μεγάλο Λένιν, καί θά σας παραχώσουν σ’ εναν τάφο μπροστά στά τείχη, χωρίς αγαλμα. 'Ολα τά αγάλματά σας καί οι εικόνες σας θά εξαφανιστουν.»

«Εκτός απ’ την ’Αλβανία», είπε ο σύντροφος ’Εμβέρ Χότζα.

«Ή πόλη πού φέρει τό ονομά σας, τό Στάλινγκραντ, εκεί οπου 0 Κόκκινος Στρατός, μέ τη δική σας υψηλή καθοδήγηση, αλλαξε τήν πορεία του πολέμου, η πόλη αυτή θ’ αλλάξει ονομα.»

«Πως θά ονομαστεί;»

«Βόλκογκραντ!»

«Καί ποιοί θά τό αποφασίσουν;»

«Ή Κεντρική ’Επιτροπή του Κομμουνιστικου Κόμματος της Σοβιετικης Ένωσης!»

«’Άν ζούσαμε σέ αρχαία εποχή», ειπε ησυχα ο Στάλιν, «θά ελεγα οτι δέν εχω μπροστά μου ε'ναν μαρξιστή-λενινιστή, καθοδηγητή Κομμουνιστικου Κόμματος, αλλά τήν ιδια τήν Πυθία! Ίσως η ελληνική καταγωγή σας νά παίζει κάποιο ρόλο σ’ αυτό τό παραλήρημα... Όμως, γιατί ολοι αυτοί οι αποκρουστικοί οραματισμοί; Αυτές οι μαντειες; ’Αρκετά βάσανα μας φορτώνει η πραγματικότητα πού ζουμε. ’Ας μήν τή φορτώνουμε μέ υστερικές οπτασίες.»

Καί τότε ο σύντροφος Ζαχαριάδης εκανε κάτι τό καταπληκτικό, δείχνοντας οτι πράγματι διαθέτει τό μυστικό οπλο της μαντείας. Κοιτάζοντας ασκαρδαμυκτί τό φακό της μηχανης, ειπε απευθυνόμενος στό Στάλιν:

«Γιά νά σου αποδείξω, σύντροφε καθοδηγητή, οτι εχω γίνει ενα μέ τό χρόνο, οτι παρόν, παρελθόν καί μέλλον γιά μένα ειναι ενα καί τό αυτό, ιδού πού αυτή τή στιγμή πού σας μιλω, ο τιμημένος σύντροφος Μίκης, καθισμένος δίπλα σας, στήν αιθουσα βίντεο του 'Αγίου Γεωργίου, περιστοιχισμένος από γνωστές ιστορικές προσωπικότητες, μας παρακολουθεί. Μου επιτρέπετε νά του απευθύνω τό λόγο;»

«Μά βεβαίως. βεβαίως», ειπε ο Στάλιν, πού αρχισε νά καταλαβαίνει οτι πράγματι κάτι τό αφύσικο καί τό πρωτοφανές, εξω από τίς θεωρίες καί τήν τρέχουσα πρακτική του μαρξισμου-λενινισμου, συμβαίνει αυτή τή στιγμή.

«Σύντροφε Μίκη», φώναξε ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης, απευθυνόμενος μέσα από τό πανί πρός εμένα. Μέ παρακολουθείτε αυτή τή στιγμή απ’ τήν αιθουσα βίντεο του 'Αγίου Γεωργίου. Ειναι ετσι; Μέ παρακολουθείτε, αν καί βρίσκεστε ακόμα στό παρελθόν. Συγκεκριμένα ειναι καλοκαίρι του 1949, λίγο πρίν από τήν καταστροφή μας στόν Γράμο. Αν ειναι ετσι, μιληστε. ’Επιβεβαιώσατε, σας παρακαλω, τά λεγόμενά μου.»

«Ναί, τιμημένε αρχηγέ του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας. Ειναι οπως τά λέτε. Σας παρακολουθω από τήν αιθουσα βίντεο του 'Αγίου Γεωργίου στό Κρεμλίνο. Πλάι μου ακριβως κάθεται ο αγαπημένος μας σύντροφος Στάλιν. Καί πιό εκεί ο σύντροφος Τρότσκι. Οι σύντροφοι Μπουχάριν, Μαγιακόφσκι, Τουχατσέφσκι καί αλλοι...»

 

«Ευχαριστω, σύντροφε Μίκη», λέει ο Ζαχαριάδης.

'Ο Στάλιν, πλάι μου, οσο μιλουσα μου εσφιγγε τό χέρι, σάν νά ’θελε νά διαπιστώσει οτι ειμαι ζωντανός, πραγματικός, μέ σάρκα καί οστά. 'Ο Στάλιν, στήν εικόνα, μέ κοίταζε κι αυτός μέ γουρλωμένα μάτια. Δέν περίμενε ασφαλως μιά τόσο χειροπιαστή επιβεβαίωση γιά τίς μαντικές ιδιότητες του σύντροφου Ζαχαριάδη. Καί τότε ξαφνικά συννέφιασε σάν νά σκέφτηκε: «’Αρα οσα ειπε γιά μένα ειναι αληθινά.».

«Τιμημένε σύντροφε Μίκη», συνέχισε ο σύντροφος Ζαχαριάδης. «Εισαι κι εσύ ενα από τά πολλά θύματα της λαθεμένης πολιτικης. ’Οχι μόνο της δικης μου. 'Όπως ειπα, αναγνωρίζω τίμια καί παλικαρίσια, οπως πρέπει νά κάνει κάθε κομμουνιστής, τά δικά μου μεγάλα λάθη, πού στοίχισαν τόσο πόνο καί αιμα. Τόσες καταστροφές. Ξέρω οτι ο σύντροφος Στάλιν σέ λογιάζει σάν αμεσο νεκρό. 'Ομως σφάλλει. Σέ λίγο οι μοναρχοφασίστες θά σέ παραδώσουν στούς αρουραίους, οι οποίοι θά κατασπαράξουν μόνο τήν ψυχή σου. Αυτό ειναι τό περίεργο μέ σένα. 'Η ψυχή σου θά μείνει ενταφιασμένη στό Μακρονήσι, ομως εσύ, τό σωμα σου, η σκέψη σου θά ζήσουν.»

Καί στρεφόμενος πρός τόν Στάλιν, θά προσθέσει: «’Ενδοξε σύντροφε, σας παρακαλω, νά ζητήσετε νά σας προσκομίσουν αμέσως τό φάκελο του συντρόφου Θεοδωράκη, καθοδηγητη του Πατριωτικου Μετώπου. 'Ημερομηνία: δεκαετία του ’60. Ειδικά, 1970.».

'Ο σύντροφος Στάλιν συγκατένευσε καί εδωσε εντολή στή γραμματεία μέ τά κομπιουτερ νά φέρουν τό φάκελο μέ τίς παραπάνω ενδείξεις. Δέν πέρασαν πάνω από εικοσι δευτερόλεπτα καί ο στρατηλάτης κομμουνιστής ξεφύλλιζε τό φάκελο. Μετά αρχισε νά διαβάζει:

«Επιστολή πρός τό Πολιτικό Γ ραφείο του ΚΚΣΕ. Αγαπητοί σύντροφοι καί λοιπά. Διαμαρτύρομαι γιά τήν κράτηση από τίς σοβιετικές αρχές του πρώην Γενικου Γραμματέα της Κεντρικης ’Επιτροπης του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας Νίκου Ζαχαριάδη. Οι μόνοι αρμόδιοι γιά νά κρίνουν καί νά τόν καταδικάσουν, αν βρουν οτι ειναι ενοχος, ειναι οι 'Ελληνες κομμουνιστές. Τό ιδιο καί γιά τόν σύντροφο Μάρκο Βαφειάδη, πού βρίσκεται εξόριστος, υστερα από απόφαση των σοβιετικων υπηρεσιων. 'Υπογραφή: Μίκης Θεοδωράκης. 'Ημερομηνία: Αυγουστος του 1970. Γιάλτα.»

«Ενδιαφέρον. Πολύ ενδιαφέρον», ελεγε ψιθυριστά ο Στάλιν, καθώς ξεφύλλιζε τό φάκελο.

Καί συνεχίζει νά διαβάζει:

«Ακολουθεί η εκθεση του κομματικου παράγοντα. ’Εχει κι αυτή ενδιαφέρον. ’Εκθεση πρός τήν Κεντρική ’Επιτροπή του ΚΚΣΕ. Η βαριά κρίση πού δέρνει τήν ηγεσία του ΚΚΕ μας εχει οδηγήσει στό συμπέρασμα οτι ειναι απαραίτητη η παρουσία μιας ισχυρης προσωπικότητας, μέ μεγάλο ερεισμα μέσα στόν ελληνικό λαό, στή θέση του Γενικου Γραμματέα. Ο σύντροφος Ζαχαριάδης, στόν οποίο προτείναμε νά επανέλθει στό πόστο, μας εθεσε ορους απαράδεκτους. 'Η ανάδειξη του συντρόφου Θεοδωράκη σέ ηγετική-αγωνιστική φυσιογνωμία, καθώς καί η εκτίμηση μέ τήν οποία τόν περιβάλλουν οι 'Ελληνες σύντροφοι, μας εκαναν νά σταθουμε σοβαρά στήν υποψηφιότητά του. Τόν καλέσαμε στή Μόσχα, οπου τόν φιλοξενήσαμε, μαζί μέ τήν οικογένειά του, στό διαμέρισμα πού εμενε αλλοτε ο Ουίνστον Τσώρτσιλ. Μετά, αναθέσαμε στόν διαπρεπή συγγραφέα, λαϊκό αγωνιστή καί συνεπή κομμουνιστή Κώστα Κοτζια νά τόν προϊδεάσει γιά τό ιστορικό εργο πού τόν περιμένει. Μετά, τόν μεταφέραμε μαζί μέ ολη τήν οικογένειά του καί δύο διερμηνεις στήν κρατική βίλα πού βρίσκεται δίπλα στήν κατοικία του Προέδρου της Σοβιετικης 'Ενωσης Ποντγκόρνι, στή Γ ιάλτα, καί του είπαμε οτι σέ λίγο θά συναντηθει μέ τόν Γενικό Γραμματέα της Κεντρικης ’Επιτροπης του Κόμματός μας, σύντροφο Λεονίντ Μπρέζνιεφ. Πρέπει νά προσθέσω οτι τόν πλαισιώσαμε μέ τούς δύο υπεύθυνους συντρόφους γιά τό ελληνικό τμημα της Κεντρικης ’Επιτροπης, πού ησαν καί οι αρμόδιοι γιά τή διευθέτηση ολων των πρακτικων ζητημάτων, πού θά προέκυπταν από μιά τυχόν συμφωνία, πού γιά μας ηταν βέβαιη. 'Ομως αυτός, ενω τά γνώριζε ολα αυτά, απηύθυνε τήν παραπάνω εκθεση πρός τό Πολιτικό μας Γ ραφειο, ζητώντας τήν αμεση απελευθέρωση δύο συντρόφων βεβαρημένων μέ αντισοβιετικές ενέργειες. ’Επιπλέον, ζήτησε μέ επιμονή νά επισπευθει η αναχώρησή του, γιατί ειχε, οπως ειπε, συνάντηση μέ τόν Τίτο στό Βελιγράδι. Μετά απ’ αυτά κρίναμε οτι ο εν λόγω σύντροφος δέν ειναι κατάλληλος γιά τή θέση του ηγέτη ενός κόμματος πού εχει ηδη δοκιμαστει από προσωπικότητες, οπως η περίπτωση του Νίκου Ζαχαριάδη, πού τίς διακρίνουν αντιφατικές τάσεις. Δηλαδή, αλλοτε τυφλή πειθαρχία καί σεβασμός πρός τά διεθνιστικά καθήκοντα καί αλλοτε εθνικιστικά παραστρατήματα. ’Ετσι, τό θέμα του Γενικου Γραμματέα του ΚΚΕ παραμένει ανοιχτό.»

Ο Στάλιν σταμάτησε τήν ανάγνωση καί μιά βαθιά σιγή ακολούθησε. Πρός τά που αραγες θά προχωρουσε η διαδικασία; Διαμιας, ολοι πολλαπλασιάστηκαν. ’Οχι ενας αλλά δυό, τρεις Στάλιν. 'Ενας στήν αιθουσα.

Αλλος στήν εικόνα. 'Ενας στό παρόν. ’Αλλος στό μέλλον. Τό ιδιο καί μέ τόν Ζαχαριάδη. Τό ιδιο καί μέ μένα. Τή σιωπή εσπασε ο Νίκος Ζαχαριάδης απευθυνόμενος καί πάλι απ’ τό πανί σέ μένα.

«Εκεί, στό Σουργούτ, στίς ωρες της απέραντης μοναξιας μου ακουγα τή μουσική σου, σύντροφε Θεοδωράκη, τά τραγούδια σου πού ηταν γιά μένα βάλσαμο πάνω στήν πληγή.

Εγώ περπάτησα γυμνός, εγώ βαδίζω μόνος ρούχο μου τώρα ο στεναγμός καί σκέπασμα ο πόνος...

Πόσες χιλιάδες -ναί, ναί, χιλιάδες φορές δέν επαιξα τήν πλάκα τραγουδώντας κι εγώ μαζί της. Άνοιγα τό παράθυρο γιά νά βγεΐτό τραγούδι στήν παγωμένη στέπα. Ειχα μιά αυταπάτη πώς ετσι δημιουργω μιά γέφυρα -μέ μιά μελωδίαπού μέ ενώνει, δεκάδες χιλιάδες χιλιόμετρα, μέ τήν αγαπημένη μου πατρίδα. Ποιός; ’Εγώ! 'Ο ηγέτης του μεγαλύτερου, του ηρωικότερου κινήματος της ελληνικης ιστορίας. ’Εγώ ο αγαπημένος από δεκάδες δεκάδες χιλιάδες απλούς ανθρώπους, αγρότες, εργάτες, φοιτητές, αγωνιστές μπαρουτοκαπνισμένους. Μόνος. Κατάμονος. Νά περιμένω τό θάνατό μου. Τόν βιολογικό καί τόν πολιτικό. Γνώρισα φυλακές, απομονώσεις, εξορίες, τό Νταχάου. ’Η μπορεί νά μέ εκτελέσουν, ελεγα, χωρίς νά λογαριάζω τή ζωή καί τό θάνατο, γιατί απέναντί μου ειχα εναν αντίπαλο. Τόν δήμιο, τόν φασίστα. 'Ο νους μου, οπως καί σήμερα, ηταν στό Κόμμα, στό λαό, στήν πατρίδα. Τούτη η εξορία στήν παγωμένη Σιβηρία διαφέρει.

Απέναντί μου δέν εχω τόν φασίστα, τόν ταξικό εχθρό γιά αντίπαλο. Τουτο τό Σουργούτ μου τρώει τά σπλάχνα. ’Εδω θά πεθάνω καί πολιτικά καί βιολογικά. 'Ομως βλέπω τώρα, αδελφέ μου σύντροφε Μίκη, οτι δέν ειναι μόνο μέ τά τραγούδια σου πού μέ γλύκανες στίς δύσκολες ωρες. ’Εσύ, ε'νας απλός επονίτης, ελασίτης, μακρονησιώτης στίς ωρες της δοκιμασίας. 'Ενας μέσα στό πληθος. Δίχως οφίκια. Μακριά απ’ τίς Ίντριγκες των καθοδηγητων σου. 'Οταν υστερα από χρόνια βοήθησες νά γεννηθει τό φωτεινό κίνημα των Λαμπράκηδων, πού ηταν μιά απ’ τίς τελευταίες μεγάλες ελπίδες του ελληνικου λαου καί πού τό διέλυσαν, οχι οι ταξικοί μας αντίπαλοι, αλλά η στενομυαλιά των Στρίγγων, καί οταν, μπαίνοντας επικεφαλης γιά τή δημιουργία της πρώτης αντιστασιακης οργάνωσης κατά των συνταγματαρχων, κέρδισες μέ τό σπαθί σου, μαζί μέ τό μίσος των εχθρων του λαου μας, τήν αγάπη των συντρόφων σου. 'Οταν τελοσπάντων εγινες κι εσύ κάποιος, ωστε νά σκεφτουν νά σέ βάλουν στή θέση πού κρατουσα αλλοτε εγώ. τότε εσύ, αντίθετα από δεκάδες καί δεκάδες συνεργάτες μου, πού τόσα οφείλουν σέ μένα καί πού ολοι τους λούφαξαν μπροστά στή σοβιετική εξουσία. εσύ μόνος, εχοντας νά διαλέξεις από τή μιά μεριά τήν κομματική εξουσία καί τή σιωπή κι απ’ τήν αλλη τή θαρραλέα γνώμη, προτίμησες τή δεύτερη. Καί ζήτησες νά μέ απελευθερώσουν, μιλώντας μέ τήν περηφάνια του 'Ελληνα κομμουνιστη. Κι αν ζήτησες τό ιδιο καί γιά τόν προσωπικό μου αντίπαλο, τόν Μάρκο, δέν σου κρατάω κακία, γιατί ετσι επρεπε νά κάνεις. 'Ελληνας εγώ. 'Ελληνας κι ο Μάρκος. Κανείς δέν εχει τό δικαίωμα νά βάλει χέρι απάνω μας, εξόν από τούς 'Ελληνες. Θά πω σέ λίγο στόν σύντροφο Στάλιν αναλυτικά τί εννοω μέ ολα αυτά. 'Ομως, πρίν χωρίσουμε, δυό λέξεις ακόμα: Μετά απ’ αυτήν σου τήν πράξη μήν περιμένεις νά δεις ασπρη μέρα οσο θά υπάρχει η ιδια τάξη πραγμάτων. Νά ’σαι πάντα κοντά στό Κόμμα. Κοντά στό Λαό μας. 'Ομως, μήν αφήσεις νά σου τσουρουφλίσουν τά φτερά. Νά ’σαι πάντα ε'τοιμος νά πετάξεις. Λεύτερος. Γιά τό καλό του Λαου καί του Κόμματος. Τά δικά μου πάθητα δικά σου μάθητα. Κι ε'να αλλο. 'Οταν πεθάνω, τή βαλίτσα μέ τά λίγα υπάρχοντά μου θά τήν εχει ο γιός μου στή Μόσχα. ’Αν τύχει καί πας κατά κει μαζί μέ τή Ρούλα, τή γυναίκα μου, ανοιξέ τη νά δεις τούς δίσκους σου γιά νά πειστεις καί νά χαρεις. Μή μου κρατας κακία. ’Αγάπησα πολύ, οπως ολοι μας, ε'να μεγάλο ιδανικό: τήν ’Εθνική μας ’Αναγέννηση. Ευτυχήσαμε νά παλέψουμε χέρι χέρι σέ αγώνα γιγάντων. Ζήσαμε στιγμές θεϊκης μέθης. Νικώντας, πεθαίνοντας, προχωρώντας, πέφτοντας, γινήκαμε γιά μιά στιγμή μέσα στήν ιστορία ολοι μας μικροί θεοί. Αυτό ειναι τό κέρδος. Καί τώρα σ’ αφήνω, γιατί δέν εχω αλλη ευκαιρία: μιλώντας στόν μεγάλο Στάλιν θά πω οσα εχω νά πω στήν 'Ιστορία.»

 

«Νομίζω, σύντροφοι», παρενέβη ο Στάλιν, «πώς η συζήτησή μας ξεστράτισε γιά τά καλά. Δέν θά σταθω σέ οσα μαγικά καί μυστηριώδη γιά μας τούς κοινούς θνητούς μας σέρβιρε ο σύντροφος Νίκος. ’Αν μας ελεγε οτι σέ κείνη τή μακρινή εξορία, πού δηθεν θά τόν στείλει η σοβιετική εξουσία, πηγαν νά τόν συναντήσουν ακόμα καί μυθικοί ηρωες, οπως λόγου χάρη ο ’Αχιλλέας, γιά νά τόν βοηθήσουν νά γυρίσει στήν 'Ελλάδα, θά τόν πιστεύαμε, δέν ειναι ετσι;», ρώτησε μέ φανερή ειρωνεία στή φωνή του.

'Ομως ο Ζαχαριάδης, πού λές καί ξαφνιάστηκε, ειπε:

«Καί βέβαια, σύντροφε Στάλιν! Θά ’ρθει ο ’Αχιλλέας! Καί θά ’ναι ο μόνος 'Ελληνας πού θά συναντήσω στή φριχτή απομόνωσή μου. Σ’ αυτόν θά εμπιστευτω τήν πολιτική διαθήκη μου.»

Τότε ειδα τόν Μπέρια νά σημειώνει κάτι στό υπηρεσιακό του μπλόκ. Μετά πηγε στή γραμματεία των κομπιουτερ καί εδωσε εντολές. ’Ετσι τό ονομα ’Αχιλλέας καταγράφηκε από τίς μυστικές υπηρεσίες, καί υστερα από δεκατέσσερα χρόνια θά επιαναν τον ταξίαρχο ’Αχιλλέα τή στιγμή πού εγκατέλειπε τό σπίτι του Ζαχαριάδη, στό Σουργούτ, μέ τή «διαθήκη» κρυμμένη στό τακούνι του παπουτσιου του. Τόν γδύσανε, τόν ψάξανε, τόν πότισαν ρετσινόλαδο, ομως τίς σημειώσεις δέν τίς βρήκανε. Θά δημοσιευτουν στήν Αθήνα στά 1987, πολλά χρόνια μετά τό θάνατο του 'Ελληνα ηγέτη.

Οι στρατιωτες σέρβιραν ξανά τσάι. ’Αφου ολοι ρούφηξαν μερικές γουλιές, κάθισαν αναπαυτικά στίς πολυθρόνες τους, περιμένοντας τήν ομιλία του συντρόφου Νίκου Ζαχαριάδη.

«Θά ηθελα, σύντροφε Στάλιν, ν’ αρχίσω μέ τό θέμα της ανοιχτης επιστολης πού εστειλα στά 1940 από τίς φυλακές της Κέρκυρας, οπου εβαζα ζήτημα δημιουργίας Εθνικου Μετώπου, υστερα από τήν επίθεση κατά της 'Ελλάδας της φασιστικης Ιταλίας. Πως εσείς ειπατε στόν σύντροφο Μίκη οτι εκτιματε αυτή τήν ενέργεια, αφου ειναι γνωστό οτι αποκρούστηκε καί καταπολεμήθηκε από τήν ηγεσία των μπολσεβίκων;»

«Επιμένω σέ οσα ειπα στόν τιμημένο σύντροφο Μίκη. 'Ομως, σας παρακαλω, θυμίστε μας τά γεγονότα.»

«Από οσα γνωρίζω, σύντροφοι, κανένα κομμουνιστικό κόμμα της Ευρώπης δέν ειχε θέσει μέχρι τότε σύνθημα δημιουργίας ’Εθνικου ’Απελευθερωτικοί Μετώπου κατά του ξένου εισβολέα.»

«Σωστά», ειπε ο Στάλιν. « 'Ομως τό πρόβλημα δέν εχει τόσο σχέση μέ τά υπόλοιπα κομμουνιστικά κόμματα οσο μέ τήν πολιτική της Σοβιετικης 'Ενωσης. ’Η δέν ειναι ετσι;»

«Η Σοβιετική 'Ενωση τότε, μεγάλε Στάλιν, επειδή εβλεπε τήν αδυναμία της, δέν ηταν προετοιμασμένη νά αντιμετωπίσει τυχόν επίθεση του Γ Ράιχ. Γι’ αυτόν τό λόγο προέβη στή διαβόητη συμφωνία μέ τή χιτλερική Γερμανία, γιά νά κερδίσει χρόνο.»

«'Εως εδω, περίπου, συμφωνουμε», συγκατένευσε ο Στάλιν.

«Εκείνη τήν περίοδο δέν ειχε αυτοδιαλυθει η Γ' Διεθνής.»

«Σωστά.»

«Η συμφωνία ισως νά εβαζε, δέν ξέρω, δεσμούς.»

«Τί δεσμούς;»

«Εχοντας σάν δεδομένο οτι Σοβιετική 'Ενωση καί Γ' Διεθνής ειναι, στήν ουσία, ε'να καί τό αυτό, νομίζω οτι η εμφάνιση κάποιου ηγήτορα, ενός ΚΚΕ, νά καλεΐ γιά τή δημιουργία ’Εθνικου Μετώπου ενάντια στόν ’Αξονα, μπορουσε νά εκλειφθει σάν μιά τάση ανεξαρτησίας από τήν Κομμουνιστική Διεθνή.»

«Σύντροφε Ζαχαριάδη, μέ απογοητεύετε», ειπε ο Στάλιν. «'Οπως εξηγουσα στόν σύντροφο Μίκη, τή συμφωνία μέ τούς χιτλερικούς δέν τήν εκανε ουτε τό Κομμουνιστικό Κόμμα ουτε, ακόμα περισσότερο, η Διεθνής. ’Αλλά τό Σοβιετικό Κράτος, γιά νά κερδίσει, οπως πολύ σωστά ειπατε, χρόνο.»

«Καί γιατί διαλύσατε τή Διεθνή, λίγο αργότερα, μέ τόν Δημητρόφ;»

«Ακριβως γιά νά κάνει τό κάθε κομμουνιστικό κόμμα αυτό πού κάνατε εσεις.»

«Νά δρα ανάλογα μέ τίς ιδιαίτερες συνθηκες της χώρας του;»

«Ακριβως.»

«Ξέρω οτι θά σας πικράνω, σύντροφε Στάλιν, ομως ειμαι υποχρεωμένος νά σας πω ολη μου τή σκέψη. Θά τό θέλατε;»

«Μά, φυσικά.»

«Πιστεύω, ακριβέ μου σύντροφε, οτι τό γράμμα αυτό εμπαινε εμπόδιο στήν πολιτική της Σοβιετικης 'Ενωσης (εστω, του Κράτους) στίς σχέσεις της μέ τή Γερμανία. 'Η Σοβιετική 'Ενωση απέβλεπε νά αδρανοποιήσει προσωρινά τήν επιθετικότητα του ’Αξονα γιά νά κερδίσει χρόνο, αδιαφορώντας τί κάνει ο ’Αξονας εξω από τά σύνορά της.»

«Μας κατηγορείτε οτι φερόμαστε σάν υπερδύναμη», ειπε οργισμένος ο Μολότοφ.

«Αφηστε τον νά συνεχίσει», τόν διέκοψε ο Στάλιν.

«Η σοβιετική διπλωματία τότε δέν ηθελε νά δώσει αφορμή γιά διατάραξη της σοβιετογερμανικης συμφωνίας. Τό ανοιχτό μου γράμμα εμπαινε εμπόδιο, γιατί ενας ηγέτης κάποιου κομμουνιστικου κόμματος της Ευρώπης -πού τότε ολα τά κόμματα καθοδηγουνταν απ’ τή Γ' Διεθνήμπαίνει σφήνα στή συμφωνία αυτή. 'Ο Χίτλερ μπορουσε αμέσως νά τήν καταγγείλει.» 

«Θεέ μου, τί επαρση!», αναφώνησε χωρίς νά τό θέλει ο Μαλένκοφ.

Ο σύντροφος Ζαχαριάδης τόν στραβοκοίταξε καί συνέχισε:

«Γι’ αυτό καί τό γράμμα μου δέν αρεσε στή Σοβιετική 'Ενωση. ’Από τότε, υστερα από πολλά χρόνια, ξανάρχεται στήν επιφάνεια από σοβιετικούς καί δικούς μας σάν λαθεμένο.»

«Σύντροφε Νίκο», του λέει πατρικά ο σύντροφος Στάλιν, «γιά νά σας πω ολη τήν αλήθεια, εμεις δέν γνωρίζαμε τίποτα γιά τό γράμμα σας αυτό. Πολύ αργότερα, μετά τό τέλος του πολέμου, οταν γιά πρώτη φορά μελέτησα τό φάκελο “'Ελλάδα”, πρόσεξα αυτό τό ντοκουμέντο καί επεσήμανα, οπως θά τό διαπιστώσατε, τήν ιδιομορφία του. 'Η Σοβιετική 'Ενωση ειναι πραγματικά μιά πολύ μεγάλη χώρα. Δέν φταίμε εμεις γι’ αυτό. Θέλω νά πω οτι ιδιαίτερα εκείνη τή στιγμή, λίγο πρίν από τόν πόλεμο, μέσα στή σκέψη μας αναγκαστικά κυριαρχουσαν τεράστια μεγέθη: Πόση καί ποιά η δύναμη της Βέρμαχτ; Πόση η πολεμική παραγωγή της Γερμανίας; Πόση καί ποιά η δύναμη των μεγάλων καπιταλιστικων χωρων καί ιδιαίτερα των ΕΠΑ, της ’Αγγλίας καί της Γαλλίας. Ποιά η δύναμη της ’Ιαπωνίας καί της ’Ιταλίας. Καί, τέλος, ποιές οι δικές μας δυνατότητες. Στή διάρκεια του πολέμου, οπως ξέρετε, συχνά ενα μονάχα πολεμικό μέτωπο ειχε μηκος πάνω από χίλια χιλιόμετρα. ’Από τίς δυό πλευρές υπηρχαν εκατομμύρια στρατιωτες, δεκάδες χιλιάδες πυροβόλα, αρματα μάχης, χιλιάδες αεροπλάνα. Δέ λέω, η πατρίδα σας ειναι μιά ηρωική χώρα. 'Ομως, πάρα πολύ μικρή γιά νά αποσπάσει, εκείνη τήν εποχή, πλέρια τό ενδιαφέρον μας. Στείλατε ενα ανοιχτό γράμμα μέσ’ από τή φυλακή. Ευγε σας! 'Ομως πιστεύετε στ’ αληθινά οτι μπορουσε νά ξεπεράσει ολα αυτά τά μεγέθη, γιά τά όποια σας μίλησα, ωστε νά φτάσει ως εμας; Ποιά ηταν η στάση της φυλης ’Αμπνταλά στόν πόλεμο της Αιθιοπίας; Τή γνωρίζετε; ’Αμφιβάλλω αν γνωρίζετε τή φυλή ’Αμπνταλά. Καί ομως, ειναι η μόνη πού κάλεσε σέ αντάρτικο αγώνα κατά των Ίταλων εισβολέων. Βέβαια, δέν μπορούσαμε νά ειμαστε αδιάφοροι γιά τό τί συμβαίνει στά Βαλκάνια, δεδομένου οτι εξαιτίας των εκτεταμένων συνόρων μας μέ τή Ρουμανία ενας εισβολέας μπορεί νά μας χτυπήσει στό “μαλακό μας υπογάστριο”, οπως θά ελεγε ο φίλος μου ο Τσώρτσιλ.»

«Η στρατηγική σας στά Βαλκάνια ηταν νά τά θυσιάσει.»

«Μά αυτό ειναι τελείως τρελό!»

«’Εγώ τό βρίσκω τραγικό!»

«Απορω ειλικρινά, σύντροφε Ζαχαριάδη», ειπε ο Στάλιν δίνοντας αυστηρό τόνο στή φωνή του, «πως εσείς, ε'νας Γενικός Γραμματέας Κομμουνιστικου Κόμματος, ειχατε τόσο λαθεμένες αντιλήψεις. Ειλικρινά, σας συνεχάρην, εστω καί εκ των υστέρων, γιατί δέν ειδατε στή συμφωνία μας μέ τή χιτλερική Γερμανία παρά μόνο τόν ταχτικό της χαρακτήρα. Πράγμα σωστό. 'Ομως, νά πιστεύετε οτι αδιαφορουμε γιά τά Βαλκάνια. ’Ακόμα καί γιά αυτοάμυνα θά επρεπε νά εχουμε ενδιαφέρον. Καί σήμερα πού, εκτός απ’ τήν 'Ελλάδα, τά Βαλκάνια ανήκουν στό σοσιαλιστικό στρατόπεδο, τί λέτε;»

«Τότε, γιατί ο σύντροφος Κουίσινεν του Πολιτικου σας Γ ραφείου πίεσε τά μέλη της Κεντρικης ’Επιτροπης του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας στήν 6η 'Ολομέλεια νά καταδικάσουν τό γράμμα αυτό σάν μή πατριωτικό;»

«Αυτές οι κομματικές σας κουζίνες δέν μέ ενδιαφέρουν.»

«Δέν επρεπε νά δεχτω νά μεταφερθουν στήν Τασκένδη οι 18.000 αγωνιστές του Δημοκρατικου Στρατου, αφου ηξερα γιά τήν τύχη των Βουλγάρων πολιτικων φυγάδων καί αργότερα των ’Ισπανων. Λάθος μου ασυγχώρητο πού τούς κουβάλησα. Κι αυτό τό λάθος θά μου τρώει, οσο ζω, τήν ψυχή. 'Ομως, θαρρω μαζί τά συμφωνήσαμε αυτά, δοξασμένε σύντροφε Στάλιν. Καί ενθουσιάστηκα οταν μου προτείνατε νά μεταφερθουν οι υγιεις αντάρτες στή Σοβιετική 'Ενωση. Μου υποσχεθήκατε ανοιγμα των θυρων των εργοστασίων, των σχολων, από γυμνάσια μέχρι ανώτατα πανεπιστήμια καί στρατιωτικές σχολές. Τί εγινε; ’Ημουν καί ειμαι ενάντια στίς εκτοπίσεις. ’Εκτοπίσατε στό Μουινάκ τούς ναυτεργάτες. Ήταν καλά παιδιά. Αυτοί ηρθαν εθελοντικά στόν Δημοκρατικό Στρατό. ’Αφησαν τά πλοία γιά νά πολεμήσουν. Καί η εκτόπιση του Θανάση Χατζη ηταν ενα μέτρο ασυμβίβαστο καί απαράδεκτο. Δέν μπορω, σύντροφε Στάλιν, νά ξεχάσω ποτέ εκείνη τή Σαγκάη της Τασκένδης στή 12η Πολιτεία. ’Εκείνα τά χαμόσπιτα, τήν υγρασία τό χειμώνα καί τή σκόνη τό καλοκαίρι, οπου ρίξατε τούς καθοδηγητές του ΝΟΦ. Ήταν ο τενεκέ μαχαλάς. Ειχα φρίξει κατά τήν επίσκεψή μου. Τά ειπα ολα αυτά στή Μόσχα στόν Σουσλόφ καί στόν Κοσύγκιν. Ποιό ηταν τό αποτέλεσμα; ’Από τότε ισως αρχισαν νά μέ υποβλέπουν. Νά μπαίνω σέ δυσμένεια. ’Αργότερα μου ειπαν οτι εχω τάσεις ανεξαρτησίας.»

«Σύντροφε Νίκο», τόν διέκοψε ο Στάλιν. «Καί πάλι παρασυρθήκατε από τίς μελλοντολογίες σας. Σας υπενθυμίζω οτι η σημερινή μας συνάντηση ε"χει μοναδικό σκοπό νά διαφωτίσει τόν σύντροφο Μίκη πού θά μας παρακολουθήσει σέ βίντεο -οπως πολύ καλά γνωρίζετεεξι μηνες πρίν από σήμερα, δηλαδή λίγο πρίν από τό τέλος των εχθροπραξιων στήν πατρίδα σας. ’Εχει σάν αποστολή νά κατατοπίσει τούς νεκρούς του πολέμου, προηγούμενους καί μελλοντικούς, σχετικά μέ τά αιτια πού οδήγησαν στή σύγκρουση καί τά λάθη πού οδήγησαν στό γνωστό τέλος της σύγκρουσης. Δηλαδή, μέ τή συντριπτική ηττα των 'Ελλήνων κομμουνιστων. 'Ο σύντροφος ’Εμβέρ μας εξήγησε γιά ποιούς λόγους πιστεύει αυτός οτι τά πράγματα οδηγήθηκαν εκει πού οδηγήθηκαν. Παραδέχεστε τήν κριτική του; Αυτό ειναι τό ζήτημα.»

«Συμμερίζομαι, τιμημένοι μου σύντροφοι, τίς απόψεις του ενδοξου σύντροφου καθοδηγητη του αλβανικου Κόμματος ’Εργασίας, ’Εμβέρ Χότζα, σχετικά μέ τίς συμφωνίες πού εκαναν οι καθοδηγητές του κόμματός μου κατά τήν περίοδο της ’Εθνικης ’Αντίστασης καί μετά: Λίβανος, Καζέρτα, Βάρκιζα. Αυτές οι συμφωνίες ηταν τό αποτέλεσμα της πρόσδεσης του κινήματος στό αρμα των ’Εγγλέζων. Δέν ηταν απαραίτητες οι αποστολές ’Αγγλων αξιωματικων στά βουνά. ’Επρεπε νά τίς αρνηθουν. Ουτε καί νά υπολογίζουν τήν εξόριστη κυβέρνηση. Καί, ακόμα πιό πολύ, νά στείλουν αντιπροσώπους στή Μέση ’Ανατολή. ’Αντάρτικο ηταν. Φοβήθηκαν, ως φαίνεται, τίς συνέπειες από μιά απόβαση ’Εγγλέζων στά παράλια της 'Ελλάδας.»

«Καί σέ μας αποβιβάστηκαν», επενέβη ο σύντροφος Χότζα. «Δώσαμε τή συγκατάθεσή μας προκειμένου νά διώξουμε τούς Γερμανούς. Βάλαμε ομως ορο οτι θά φύγουν μετά τό τέλος των εχθροπραξιων. Πράγματι, οι Γερμανοί εφυγαν καί μείνανε οι ’Εγγλέζοι. Τότε τούς θέσαμε διορία σαράντα οχτώ ωρων. Ειδεμή, θά τούς χτυπούσαμε.»

«Καί τί εγινε;», ρώτησε ο Στάλίν.

«Τά μαζέψανε καί φύγανε.»

«Σέ μας δέν μπόρεσε νά γίνει κάτι τέτοιο, γιατί, οπως ειπα, τό ΚΚΕ ειχε ηδη προσδέσει τό κίνημα στούς ’Εγγλέζους», συνέχισε ο σύντροφος Ζαχαριάδης.

«Τί μανία, αλήθεια, ειναι αυτή νά γίνεστε πάντα ουρά κάποιου αλλου.», ειπε ο Στάλιν κι αναστέναξε.

«Θέλω νά πιστέψω», συνέχισε ο σύντροφος Ζαχαριάδης, «πώς ο Λίβανος ηταν η επίσημη πρόσδεση μέ τούς ’Εγγλέζους καί οι αλλες συμφωνίες ηταν ελιγμοί. 'Η Βάρκιζα ηταν τό αποκορύφωμα της υποχώρησης.

'Οταν γύρισα στά 1945 από τό Νταχάου, τούς ειδα μεθυσμένους από ικα-νοποίηση γιά τό εργο της αντίστασης. ’Απόλυτη αυτοϊκανοποίηση. 'Ολα καλά. ’Αλλά καί τά λάθη σωστά!»

«Αυτό», αναφώνησε ο Στάλιν, «θά μείνει στήν ιστορία σάν επίτευγμα των 'Ελλήνων καθοδηγητων: Τά σωστά λάθη!».

«Καί οι ψεύτικες αλήθειες», πρόσθεσε ο φίλος μου σύντροφος Μπέρια ρίχνοντάς μου ενα φευγαλέο βλέμμα μέσα απ’ τό πανί.

«Τή Βάρκιζα τή θεωρουσαν επιτυχία! Ειπα μονάχα στόν ’Ιωαννίδη οτι θεωρω τή Βάρκιζα λάθος. 'Ομως, νά μήν τό πει σέ κανέναν αλλον. Καί δέν τό ειπε.»

«Κάνατε κρυφή διπλωματία μέσα στό Κόμμα!»

«’Εβλεπα οτι θά ’ρχόμουν αντιμέτωπος μέ ολη τήν Κεντρική ’Επιτροπή καί ολο τό Κόμμα. ’Ετσι καί ειπα τότε οτι ειναι σωστή. ’Αργότερα τήν καταδίκασα.»

«Λάθος, σύντροφε Ζαχαριάδη.»

«Τό αναγνωρίζω.»

«Καί γιά τά Δεκεμβριανά, τί εχετε νά μας πειτε;»

« 'Οτι ο ΕΛΑΣ ηταν σέ θέση νά πετάξει στή θάλασσα τούς ’Εγγλέζους. ’Εδω φάνηκε ο συμβιβασμός του ΚΚΕ καί η υποχώρηση. 'Η δημιουργία της Κεντρικης ’Επιτροπης του ΕΛΑΣ μέ αρχηγό τόν Σιάντο καί τό διώξιμο του ’Αρη από τήν ’Αθήνα, του μόνου ικανου νά διεξάγει τόν πόλεμο μέ τούς ’Εγγλέζους στήν ’Αθήνα, τά λέει ολα.»

«Τί εγινε ακριβως;»

«Δυό μεγάλες μεραρχίες του ΕΛΑΣ στέλνονται στήν ’Ηπειρο αντί νά σταλουν στήν Αθήνα. Καί ο Άρης μέ τόν Σαράφη στήν Ήπειρο. Διώχνονται από τό κύριο θέατρο των επιχειρήσεων, την ’Αθήνα, οι πιό ικανοί αρχηγοί του κινήματος καί στέλνονται στίς κρούσεις μέ τόν Ζέρβα. Τά Δεκεμβριανά ηταν η αρχή του ’Εμφύλιου σπαραγμου μέ υποκινητές τούς ’Εγγλέζους γιά νά φτάσει η κατάσταση εκει πού εφτασε.»

«Καί η αποχή από τίς εκλογές του Μάρτη στά 1946;»

«Δέν ηταν λάθος καθοριστικό. Αυτό ειπώθηκε μόνο στήν 6η 'Ολομέλεια γιά νά μέ χτυπήσουν. Γιατί θά ειμαστε πολύ αφελείς νά πιστεύουμε πώς οι ’Εγγλέζοι καί οι 'Ελληνες υποτακτικοί τους θά εφησύχαζαν μέ τήν εκλογή μερικων δικων μας βουλευτων καί οτι θά αφηναν ολα νά πανε σωστά καί ειρηνικά. Στήν επαρχία οργίαζε η τρομοκρατία. Μόνο στήν ’Αθήνα κρατουσαν τάχα τά προσχήματα, μά καί εκεί οι συλλήψεις ηταν μαζικές. Οι ’Εγγλέζοι σπρωχναν τήν 'Ελλάδα σέ εναν ’Εμφύλιο γιά νά χωρίσουν τό λαό σέ δυό παρατάξεις αντιμαχόμενες ετσι γιά νά σπάσουν τήν επαναστατικότητα του λαου, διαλύοντας ολες τίς δημοκρατικές οργανώσεις καί δυναμώνοντας τό οργιο της τρομοκρατίας. Δέν ηταν λοιπόν λάθος καθοριστικό, γιατί υπηρχε ιδέα προσανατολισμοί πρός μιά νέα αντίσταση. ’Αλλος δρόμος δέν υπηρχε. Τόν ειρηνικό δρόμο, γιά τόν οποιο εμεις παλεύαμε, μας τόν απέκλεισαν η δεξιά καί οι Εγγλέζοι.»

«Δηλαδή, κατά τή γνώμη σας, ο ’Εμφύλιος ηταν αναπόφευκτος;»

«Ναί! Μας τόν επέβαλαν η δεξιά καί οι ’Εγγλέζοι. Δέν μπορούσαμε νά τόν αποφύγουμε. Στή 2η 'Ολομέλεια συζητήθηκε τό ζήτημα καί ομόφωνα κατέληξε η Κεντρική Επιτροπή γιά αντίσταση.»

«Χάσατε ομως πολύτιμο χρόνο.»

«Τό λάθος μας, καί ειδικά τό δικό μου λάθος, ειναι οτι δέν αρχίσαμε μέ μιά μαζική παλλαϊκή εξέγερση στά βουνά καί στίς πόλεις. Τά βουνά επρεπε νά γεμίσουν μέ αντάρτες από τούς καταδιωκόμενους ελασίτες καί νά κάναμε μιά γενική επιστράτευση στήν επαρχία.»

«Πού εκαναν οι αλλοι.»

«Ναί! Αυτό πού εκανε ο αντίπαλος, πού μας αφαίρεσε τίς εφεδρείες.

Έπρεπε νά τό κάνουμε εμεις στά 1946, τότε πού οι κυβερνήσεις της Αθήνας δέν ειχαν στρατό.»

«Καί ομως ξεκινήσατε χωρίς εφεδρειες. ’Η μήπως συρθήκατε;»

«Τό λάθος ειναι στό πως αρχίσαμε. Πήγαμε μέ τό πάσο.»

«Πήγατε μέ τό πάσο σας στήν ’Επανάσταση! Θεέ καί Κύριε. Καί τί σας ε'φταιγαν τά αθωα παιδάκια.»

«Συμβουλευτήκαμε τά αδελφά κόμματα.»

«Τό ιδιο βιολί.»

«Εσεις, σύντροφε Στάλιν, δέν ειναι πού μου ειπατε “τραβηξτε σέ αντίσταση καί μεις θά σας βοηθήσουμε υλικά”;»

«Εχετε ντοκουμέντα γι’ αυτό πού λέτε, σύντροφε;»

«Μας δόθηκε μιά υπόσχεση γιά μεγάλη υλική βοήθεια. 'Η Τσεχοσλοβακία θά μας προμήθευε μέ οπλα, από ντουφέκια καί βαριά πυροβόλα μέχρι καί αρματα μάχης. 'Η Τσεχοσλοβακία πρώτη θά αναγνώριζε τήν προσωρινή κυβέρνηση του βουνου, στήν οποία θά μας πουλουσε τό πολεμικό υλικό. 'Η Πολωνία θά μας εφοδίαζε μέ τά αεροπλάνα. Μας ζήτησαν νά στείλουμε αεροπόρους. ’Επιστρατεύσαμε. Πήραμε στό βουνό αεροπόρους καί περιμέναμε νά μας πουν πότε θά τούς στείλουμε γιά νά γνωριστουν μέ τά αεροπλάνα. Φτιάξαμε καί αεροδρόμιο στόν καμπίσκο των Πρεσπων. »

«Με ποιόν τά συμφωνήσατε ολ’ αυτά;», ρωτα ο σύντροφος ’Εμβέρ.

«Με τόν ίδιο τόν σύντροφο Στάλιν, παρουσία του συντρόφου Μολότοφ.»

Μέσα στό σκοτάδι εψαξα νά βρω τό μπράτσο του συντρόφου ’Αρχι-στράτηγου. Τόν αγγιξα ελαφρά. Τότε εκείνος χαμήλωσε τό κεφάλι πρός τη μεριά μου.

«’Επιβεβαιώνεται, σύντροφε Γενικέ Γραμματέα, η αποψη του αναθεωρητη Μαρκουζε», του ψιθυρίζω στ’ αυτί.

«Περιμένετε, περιμένετε νά δείτε τή συνέχεια», καί μου κάνει νόημα νά μή χάσω τή συνέχεια στό βίντεο.

«Έχετε γιά ολα αυτά πού ισχυρίζεστε, σύντροφε Ζαχαριάδη, αποδείξεις;», τόν ρωτα αυστηρά ο σύντροφος Μπέρια.

«Δέν εχω τίποτα τό γραπτό στό χέρι γιά νά τά αποδείξω. Τό ξαναλέω: πέρασα απ’ ολους κι ολοι ειπαν νά προχωρήσουμε στόν ενοπλο αγώνα καί οτι θά μας βοηθήσουν...»

«Πότε εγινε αυτό;», ρώτησε κάποιος.

«Τέλη του 1946, αρχές του 1947.»

«Καί πότε εγινε η επιστράτευση των αεροπόρων;»

«Λίγο αργότερα.»

«’Ησαν πολλοί;»

«Δέν θυμαμαι πόσοι ακριβως. ’Ίσως δέκα. ’Ίσως εικοσι.»

«'Όταν λέτε επιστράτευση τί εννοείτε; Αυτοί ζουσαν ασφαλως σέ ζωνες ελεγχόμενες από τήν κυβέρνηση. ’Ηταν κομμουνιστές; Συμπαθουντες; ’Η αντιδραστικοί; Γιατί, αν ηταν αντιδραστικοί, θά επρεπε νά τούς απαγάγετε διά της βίας.»

«Γιά νά ειμαι ειλικρινής, τήν ιστορία αυτή τήν ειχε αναλάβει αλλος σύντροφος.»

«Ποιός;»

«Ό ειδικός γιά τά θέματα αυτά.»

«Ποιός ειναι;»

«Δέν καταλαβαίνω γιατί επιμένετε σέ εντελως δευτερευούσης σημασίας λεπτομέρειες.»

«Τό αεροδρόμιο που εγινε;»

«Στόν καμπίσκο των Πρεσπων.»

«Που βρίσκεται;»

«Στό βόρειο τμημα της χώρας. Στά σύνορα μέ τή Γιουγκοσλαβία.»

«Ποιοί τό κατασκεύασαν;»

«’Αντρες του μηχανικου.»

«Ποιός ηταν ο επικεφαλης; ’Εννοω, από κομματικης πλευρας.»

«Πάλι μέ ρωτατε λεπτομέρειες.»

«Ειπατε οτι θά παίρνατε τάνκς. Ειχατε επιλέξει τανκίστες καί πόσους;»

«’Ασφαλως θά ειχαμε. ’Εν πάση περιπτώσει, μιά μέρα, αφου τό θέλετε, τό Κόμμα μας θά σας προσκομίσει πλήρη φάκελο μέ ολα τά στοιχεια.»

«Τόν περιμένουμε. 'Οπως νομίζω οτι θά τόν περιμένουν καί μέλλοντες ιστορικοί.»

«Θέτετε εν αμφιβόλω τά λεγόμενά μου; Ειμαι σταλινικός κομμουνιστής καί δέν φοβαμαι νά λέω τήν αλήθεια. Πολύ περισσότερο μπροστά σ’ αυτόν πού μέ δίδαξε μέ τό παράδειγμά του νά μήν κάνω ουτε σπιθαμή πίσω από τίς αρχές μου. ’Ακουστε, ενδοξε δάσκαλε, σύντροφε καί φίλε του Παγκόσμιου Προλεταριάτου ’Ιωσήφ Βησαριόνοβιτς Στάλιν.»

«Σας ακούω, Νικόλα Νικολάγεβιτς.»

«Μεγάλο ρόλο στήν ηττα μας παΐξαν τά λάθη των φίλων μας. ’Αν η Σοβιετική 'Ενωση ηθελε, εστω καί μ’ αυτές τίς λειψές εφεδρείες, τό στρατό πού δημιουργήσαμε, μπορούσαμε νά πάρουμε τήν καμπή ακόμα στά 1948. Μας χρειάζονταν μερικά αεροπλάνα γιά τόν εξοπλισμό καί τροφοδοσία των αντάρτικων μονάδων στή Ρούμελη, τή Θεσσαλία καί τήν Πελοπόννησο. Δέν μας τά δώσατε! Τά ζήτησα προσωπικά εγώ! Κι οταν καταφέραμε νά συγκεντρώσουμε εστω καί αυτές τίς λίγες δυνάμεις στόν Γράμο καί στό Βίτσι, ζητήσαμε περισσότερα πυροβόλα καί μερικά μηχανοκίνητα τεθωρακισμένα. Μας τά αρνηθήκατε!»

«Σάν νά μυρίζομαι πώς προσπαθειτε νά μεταθέσετε τίς ευθύνες σας σέ ξένες πλάτες», τόν διέκοψε οπως πάντα ηρεμος ο Στάλιν.

«Μας δώσατε παλιά πυροβόλα μέ παλιά βλήματα πού σκάζανε πάνω στή βολή καί σκοτώνανε τούς πυροβολητές μας. Πέντε δέκα τάνκς ηταν αρκετά γιά τή Φλώρινα κι ολο τόν κάμπο ’Αμυνταίου, τό υψίπεδο Κοζάνης. Γιατί, διακεκριμένε καθοδηγητή, σύντροφε Στάλιν, μέ κατηγορειτε οτι μεταθέτω σέ αλλους τίς ευθύνες μου; Μήπως εσεις ο ιδιος τόν περασμένο Σεπτέμβρη (1949) μετά τήν υποχώρηση στήν ’Αλβανία, οταν ηρθα στή Μόσχα καί σας ανέφερα τήν περίπτωση του Καϊμακτσαλάν, δέν μου ειπατε: “Ρίξτε τό σύνθημα οτι οι Γιουγκοσλάβοι σας χτύπησαν πισώπλατα’ οτι ο Τίτο τά εφτιαξε ολα”; ’Ενω η αλήθεια ειναι οτι η Γιουγκοσλαβία μας βοήθησε οσο μπορουσε.»

«Κι ομως, τό ρίξατε τό σύνθημα.» 

«Τί νά εκανα; Πρέπει νά πω οτι σύγχρονα οι Γιουγκοσλάβοι μας εκαναν ζημιά. Μέ τό Μακεδονικό καί γενικά τή σοβινιστική, αυτονομιστική πολιτική πού χαλκεύονταν στά Σκόπια.»

«Κι εδω παίζατε. Μιά λέγατε ισοτιμία, μιά αυτοδιάθεση.»

«’Επειδή οι λιποταξίες των Σλαβομακεδόνων επαιρναν επικίνδυνο χαρακτήρα -φευγαν καί μπαΐναν στή Γιουγκοσλαβίαρίξαμε προσωρινά τό σύνθημα της αυτοδιάθεσης. Μέ προοπτική νά επανέλθουμε στήν ισοτιμία μετά τό τέλος της εκβασης. Πράγμα πού τό κάναμε.»

«Μά αυτό ειναι σκέτος πολιτικός τυχοδιωκτισμός.»

«’Απορω πως εσείς, τιμημένε σύντροφε, εκφράζετε μιά τέτοια αποψη. Ειχα πει οτι μόνο μύωπες καί ανίδεοι μαρξιστικά μπορεί νά μιλουν γιά λάθος.»

«Δέν ειπα λάθος, σύντροφε καθοδηγητή του Κομμουνιστικου Κόμματος της Ελλάδας. Ειπα τυχοδιωκτισμός. Ειναι αλλο πράμα. 'Οσο γιά ανίδεος περί τά μαρξιστικά, εχετε τό δικαίωμα της γνώμης σας.»

«Πρός Θεου! Δέν ηθελα νά σας προσβάλω. 'Ομως, ποιά ειναι η λενινιστική θέση γιά τό εθνικό ζήτημα; Τό ΚΚΕ ειναι τό πιό πατριωτικό κόμμα της Ελλάδας καί ποτέ δέν αμφισβήτησε τήν κυριότητα του ελληνικου εδάφους. Ποτέ δέν θά εφτανε νά δώσει ουτε μιά σπιθαμή της ελληνικης πατρίδας σέ κανέναν. 'Ομως τό εθνικό πρόβλημα ειναι ζήτημα πού λύνεται μετά τή νίκη της επανάστασης, ειναι μέρος της επανάστασης, οπως καί τό αγροτικό. Αυτή νομίζω πώς ειναι η λενινιστική θέση.»

«Σωστά! Μας ειπατε ποιά ειναι τά λάθη μας. Δέν μας μιλήσατε ομως ακόμα, αναλυτικά, γιά τίς δικές σας ευθύνες.»

«Τό ειπα, θαρρω, στήν αρχή της παρέμβασής μου: Οι αιτίες της ηττας, σύντροφοι, πρωτα καί κύρια ειναι δικές μας! Δέν προχωρήσαμε αποφασιστικά τότε πού επρεπε. Στίς αρχές. Δηλαδή τό 1946 καί 1947. ’Αποδείχτηκε πώς τό πιό αδύνατο σημείο ηταν οι εφεδρείες μας, πού αυτές καθόριζαν τή στρατηγική μας. Τίς χάσαμε από τίς αρχές ακόμα του 1947. Ό αντίπαλος αδειασε τά χωριά καί τά εκλεισε στά κέντρα. Τά οπλα θά βρίσκονταν.»

«Θέλετε νά πειτε οτι τό πρόβλημα των εφεδρειων καθόρισε από τήν αρχή τήν εκβαση της αναμέτρησης;»

«Μάλιστα!»

«Ειπατε ακόμα οτι, αν προλαβαίνατε τήν εθνική κυβέρνηση πού αδειασε τά χωριά καί βγάζατε στό αντάρτικο τό λαό, θά βρίσκατε μετά τά οπλα;»

«Βεβαίως!»

«Τότε, ποιά η σημασία της δικης μας βοήθειας; Γιατί, απ’ ο,τι ακουμε εδω, καί στήν περίπτωση πού ειχατε βαρύ οπλισμό, δέν θά ειχατε χέρια γιά νά τόν χρησιμοποιήσει. Προσοχή, σύντροφε! Δέν κάνατε ταχτικό πόλεμο. Κάνατε επανάσταση! Λαϊκή επανάσταση! 'Ομως, οπως φαίνεται, ξεχάσατε τό περιεχόμενο καί των δύο λέξεων. Γ ιατί λαϊκή χωρίς λαό δέν γίνεται. Ουτε επανάσταση γίνεται χωρίς επαναστατική ταχτική. Καί τό πρωτο στοιχείο μιας τέτοιας ταχτικης ειναι ο,τι ξεσηκώνει τό λαό. ’Από οπλα η 'Ελλάδα ηταν γεμάτη. Φρόντιζαν γι’ αυτό οι ’Αμερικανοί! 'Ομως, ποιοί νά τά πάρουν; ’Εσεις πού αρχίσατε μέ τήν ταχτική σας “γκάζιφρένο” -πως τό ειπατε; “πάσο”πηγαίνατε μέ τό πάσο, δώσατε δωρο στόν εχθρό τή νεολαία σας, τό προλεταριάτο σας, τούς αξιωματικούς του ΕΛΑΣ μέ επικεφαλης τόν Σαράφη καί τό πιό ψημένο κομμάτι της αγροτιας, πού τό αφήσατε νά οδηγηθει στά στρατόπεδα. Πότε ρίξατε τό σύνθημα “ολοι στ’ αρματα”;»

«Τό δώσαμε τήν ανοιξη του 1948, λίγο πρίν από τίς μεγάλες επιχειρήσεις. Δέν ηταν πραγματοποιήσιμο. Ήταν αργά. Κάναμε καί αλλα λάθη, αυτά ομως τά πιό πάνω ειναι τά πιό βασικά, τά πιό χτυπητά.»

«Ναί, πότε πιστεύετε οτι θά επρεπε νά ρίξετε τό σύνθημα “ολοι στ’ αρματα”;»

«Στά 1946, μετά τήν πρώτη σύγκρουση, στό χωριό Λιτόχωρο, στόν ’Ολυμπο, πού ειναι καί η αρχή του ’Εμφύλιου.»

«Δηλαδή καθυστερήσατε περίπου δυό χρόνια.»

«Μάλιστα.»

«Καί στό μεταξύ, αφήνατε τόν αντίπαλο νά φουντώνει. ’Ενω στά 1946 ηταν σχεδόν αοπλος.»

«Μάλιστα.»

«Θέλω νά ξέρω πόσα κεφάλια σκεφτόσαστε καί αποφασίζατε, γιατί αυτά πού ακουμε αυτή τή στιγμή ειναι απίστευτα. Ειχατε, σύντροφε, ξεκαθαρισμένη στρατηγική απ’ τήν αρχή;»

«’Οχι! Δυστυχως, μεγάλε ηγέτη, η στρατηγική μας δέν ηταν ξεκαθαρισμένη. Ειχαμε συγχύσεις. Αυτές οι συγχύσεις προηλθαν καί εξαρτήθηκαν καί από τή στάση των γειτόνων καί της Σοβιετικης 'Ενωσης στό κίνημά μας.»

«Ποιά στάση; Ποιός ηταν ο τελικός σας σκοπός;»

«Τελικός σκοπός ηταν η απελευθέρωση της χώρας από τήν ξένη αποι-κιοκρατία καί τόν ντόπιο φασισμό, τό μοναρχοφασισμό, γιά μιά Ελλάδα δημοκρατική-σοσιαλιστική. 'Η επανάσταση αυτή ειχε καθαρά σοσιαλιστικό χαρακτήρα, χωρίς ταλαντεύσεις.»

«Μέ ποιές δυνάμεις θά προχωρούσατε;»

«Κύριες δυνάμεις γιά τό μετασχηματισμό αυτό ηταν οι δυνάμεις του Δημοκρατικου Στρατου 'Ελλάδας. Δηλαδή, τό μαχητικό κομμάτι του ελληνικου λαου.»

«Καί η εργατική τάξη;»

«Σέ τούτη τήν επανάσταση, παρά τόν σοσιαλιστικό της χαρακτήρα, δέν προπορεύονταν η εργατική τάξη. Προπορεύονταν τά παιδιά της αγροτιας.»

«Δηλαδή τό ενοπλο τμημα του ελληνικου λαου ηταν αγροτόπαιδα;»

«Στή συντριπτική του πλειονότητα!»

«Μά ειναι δυνατόν;»

«’Εδω ειναι, τιμημένοι ηγέτες, τό τεράστιο λάθος μας! Δέν βγάλαμε στό βουνό τήν εργατική τάξη σάν πρωτοποριακό μαχητικό τμημα της επανάστασης. Δηλαδή δέν βγάλαμε εξω τούς αγωνιστές της πόλης. ’Ετσι πρόλαβε η αντίδραση καί τούς εριξε στά ξερονήσια.»

Τώρα μέ τή σειρά του ο Στάλιν μέ ακούμπησε στό μπράτσο. ’Εσκυψα καί τόν ακουσα νά μου ψιθυρίζει:

«'Ο Γενικός Γραμματέας σας επαληθεύει πλήρως οσα υποστήριζε πρίν από λίγο ε'νας απλός αγωνιστής.»

«'Η “βάση”, ενδοξε σύντροφε», του απάντησα. «’Αλλά μ’ αυτή τή γραφειοκρατική στρουκτούρα, μ’ αυτή τήν πυραμίδα της κομματικης εξουσίας, πως νά φτάσει η φωνή της ψηλά; Σας διαβεβαιώνω οτι ολα οσα μας λέει εκ των υστέρων ο ηγέτης του κόμματός μας εμεις στή βάση τά γνωρίζαμε καί τά υποστηρίζαμε από τήν εποχή ακόμα του Λιβάνου.»

«Μά, απ’ ο,τι ξέρω, στά Δεκεμβριανά οι καθοδηγητές σας σας καταδίκασαν σέ θάνατο. Γιατί;»

«Γιά οσα μας λέει τώρα ο σύντροφος Ζαχαριάδης. ’Ημουν ε'νας μέσα στούς χιλιάδες πού πιστεύαμε οτι ο ΕΛΑΣ μπορουσε νά πετάξει τούς ’Εγγλέζους στή θάλασσα. Καί ρωτάγαμε: Γιατί δέν επεμβαίνει ο ταχτικός ΕΛΑΣ;»

«Τί εντύπωση σας κάνει πού η ηγεσία συνειδητοποίησε τίς αλήθειες μέ τόσο μεγάλη καθυστέρηση;»

«Νιώθω υπερηφάνεια.»

«Μπράβο σας. Ειστε ε'νας συνειδητός κομμουνιστής.»

«Σας ευχαριστω.»

« 'Ομως αρκετά ειπαμε, ενω ο σύντροφος Ζαχαριάδης συνεχίζει... ’Ας τόν προσέξουμε.»

«Αυτό ειναι λάθος», ελεγε ο σύντροφος ηγέτης του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας, «δικό μου καί του Πολιτικου γραφείου της Κεντρικης ’Επιτροπης του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας. Λάθος μας ειναι οτι δέν ξεκινήσαμε ταυτόχρονα στήν πόλη καί στήν υπαιθρο. Δέν βγάλαμε τούς αγωνιστές της πόλης καί ιδιαίτερα της ’Αθήνας καί της Θεσσαλονίκης στό βουνό. Στή στρατηγική μας επέδρασε η αρνηση της Σοβιετικης 'Ενωσης νά μας βοηθήσει στήν κρίσιμη χρονιά του 1948.»

«Βαρεθήκαμε νά σας βλέπουμε, σύντροφε, νά πέφτετε καί νά ξαναπέφτετε σέ αντιφάσεις», ακούστηκε η θυμωμένη φωνή του συντρόφου Μολότοφ. «’Αφου η κρίσιμη χρονιά δέν ηταν τό 1948. ’Αλλά τό 1946. Τότε πού θά επρεπε νά ρίξετε εγκαιρα τό σύνθημα “ολοι στά οπλα” καί νά βάλετε στόν ενοπλο αγώνα τό προλεταριάτο καί τούς αγωνιστές των πόλεων πρίν τούς συλλάβει η αντίδραση. 'Ομως εσεις στείλατε τούς νέους κομμουνιστές νά καταταγουν, μέ εντολή μάλιστα, στόν εθνικό στρατό. ’Αφηστε, επιτέλους, τή Σοβιετική 'Ενωση ησυχη!»

«Η Σοβιετική 'Ενωση», συνεχίζει απτόητος ο σύντροφος Ζαχαριάδης, «μέ τήν καταδίκη της Γιουγκοσλαβίας στά 1948, μας αφησε εκτεθειμένα τά νωτα μας.».

«Αυτό ηταν ενα διεθνές ιδεολογικό πρόβλημα. 'Ομως εσείς, αφου τόσο ειχατε ανάγκη τούς Γιουγκοσλάβους, γιατί μπήκατε στό χορό των αναθεματισμων, βασιλικότεροι του βασιλέως; Δέν λέω πώς επρεπε νά πατε μέ τόν Τίτο. 'Ομως, δέν νομίζετε πώς υπερβάλλετε σέ ζηλο. Στή χρησιμοποίηση, λόγου χάρη, επιθέτων καί χαρακτηρισμων; 'Ομως, παρ’ ολα αυτά, νομίζω οτι, αφου ειχατε σύνορα εκτεταμένα μέ τήν ’Αλβανία καί τή Βουλγαρία, δέν επιτρέπεται νά μιλατε γιά αποκοπή καί γιά εκτεθειμένα νωτα.»

«’Εξαιτίας αυτου.»

«Ποιανου;»

«Των Γιουγκοσλάβων, πνίγηκε στό αιμα τό κίνημα της Πελοποννήσου. Στή συνέχεια, ετσι χάθηκε καί τό κίνημα στή Στερεά 'Ελλάδα καί τή Θεσσαλία. Στή νότια 'Ελλάδα. Σημαντικό στή στρατηγική μας τό χάσιμο των εφεδρειων της επανάστασης μέ τή συγκέντρωση του πληθυσμου στίς πόλεις καί τίς κωμοπόλεις. Τεράστιο καί τουτο τό λάθος.» 

«Αυτό τό ακούσαμε ηδη. Διαπιστώνω οτι τό πρόβλημα των εφεδρειων σας εχει γίνει εφιάλτης, σύντροφε Νίκο», ειπε ο Στάλιν καί σηκώθηκε, σημάδι οτι θέλει νά μιλήσει.

Αναψε ησυχα ησυχα τήν πίπα του καί αφου βάδισε τρεις τέσσερις φορές διαγωνίως πάνω κάτω, σταμάτησε μπροστά στόν Ζαχαριάδη καί κοιτάζοντάς τον στά μάτια, αρχισε νά λέει:

«Μας ειπατε οτι δέν ειχατε ξεκαθαρισμένη στρατηγική. 'Οτι ειχατε σύγχυση. 'Οτι κάνατε πολλά μεγάλα λάθη. Ποιοί; 'Ολο τό Κόμμα;

'Ολοι οι 'Ελληνες κομμουνιστές; ’Η μονάχα η Κεντρική ’Επιτροπή; 'Ολη;

’Η μονάχα τό Πολιτικό Γ ραφειο; Αυτά τά πράγματα θά πρέπει νά ξεκα-θαρίσουν. Τόσα κεφάλια μέ τόση πείρα. Καί ομως αποδείχτηκε οτι δέν γνωρίζετε τό α καί τό β της σωστης επαναστατικης ταχτικης. ’Απ’ τήν αλλη μεριά, τόσο οι κομμουνιστές οσο καί τό πιό πρωτοπόρο τμημα του ελληνικου λαου σας εμπιστεύτηκαν. Οι απλοί ανθρωποι σας τά εδωσαν ολα. Τώρα τί θά τούς πειτε; 'Οτι κάνατε λάθος; Δέν φτάνει αυτό. Γιατί τά λάθη αυτά τά εκαναν συγκεκριμένοι σύντροφοι. Θά προχωρήσετε στό ξεσκέπασμα καί στό ξεκαθάρισμα των ευθυνων; ’Η θά αφήσετε τά ιδια πρόσωπα νά ξανακάνουν τά ιδια λάθη; ’Ιδού τό πρόβλημα. ’Αν, σύντροφε, δέν κάνετε χειρουργική επέμβαση, αν παραμείνει εστω καί ενας υπεύθυνος στό πόστο του, αν δέν εξαερίσετε τό Κόμμα, αν δέν βάλετε νέο αιμα, τότε δέν βλέπω μέλλον γιά τό Κόμμα σας.»

«Μακάρι, σύντροφε Στάλιν, τά λόγια σας αυτά τά σοφά νά τά πίστευαν καί τά υπόλοιπα μέλη της καθοδήγησης του Κομμουνιστικου Κόμματος της Σοβιετικης 'Ενωσης. ’Ιδιαίτερα, τό Τμημα πού ειναι υπεύθυνο γιά τό Κόμμα μας. 'Ομως, πολύ φοβαμαι οτι αλλη γνώμη εχει λόγου χάρη ο σύντροφος Σουσλόφ. Θά μέ πετάξουν σάν εξιλαστήριο θύμα. Θά τά φορτώσουν ολα στήν πλάτη μου καί τά ιδια πρόσωπα θά μεταμφιέζονται σέ ανανεωτές του Κόμματος μέ τίς ευλογίες της σοβιετικης καθοδήγησης, αν οχι μέ τή δική σας πρωτοβουλία. Κι οταν αυτοί βρομίζουν, οι Ίδιοι πάντα -δηλαδή από τούς ιδιουςθά βγαίνουν οι νέοι ανανεωτές, ενω η σαπίλα θά παραμονεύει μέσα στό Κόμμα.»

«Μά αφου, οπως μας ειπατε, θά βρεθουν σέ λίγο καί οι δικοί μας ανανεωτές πού θά μέ ρίξουν στά μαυρα τάρταρα», ειπε γελώντας ο Στάλιν μεταδίδοντας τό γέλιο του στούς Μολότοφ, Μαλένκοφ, Μπέρια, Χότζα, πού αρχισαν νά πιάνουν τήν κοιλιά τους απ’ τά γέλια.

«Καί ο Σουσλόφ;», ρώτησε ο Στάλιν.

«Θα ειναι ο θεωρητικός του αποσταλινισμου!»

«Αποσταλινισμός! Αποσταλινισμός!», φώναζαν ολοι μαζί καί δείχνανε τόν σύντροφο Ζαχαριάδη μέ τό χέρι σάν νά ’ταν στοιχειό. ’Απ’ ολους, μόνο οι δύο 'Ελληνες, ο Ζαχαριάδης καί ο Παρτσαλίδης, παρέμεναν σκυθρωποί.

«’Επρεπε νά ειχα φύγει γιά τήν 'Ελλάδα», λέει σιγά ο πρωτος στόν δεύτερο, «σάν παράνομος από τίς αρχές ακόμα, μετά τήν ηττα μας. ’Ετσι η ηγεσία θά ειχε μεταφερθει στήν ιδια τήν 'Ελλάδα η, αν οχι εκεί, σέ μιά χώρα της δυτικης Ευρώπης».

«Δηλαδή», τόν ρωτα ο σύντροφος Παρτσαλίδης μέ κάποιο δέος στή φωνή του, «πιστεύεις οτι παλεύεις καλύτερα απ’ τή Δύση παρά μέσα από τίς χωρες του σοσιαλισμου;».

’Εκείνη τή στιγμή ο σύντροφος Στάλιν απευθύνεται σοβαρός στόν σύντροφο Ζαχαριάδη:

«Τελειώσατε, σύντροφε;»

«Πρός τό παρόν, ναί.»

Μετά ο Στάλιν ρωτα τόν σύντροφο Παρτσαλίδη:

«’Εσεις εχετε. νά εκφράσετε καμιά σκέψη γύρω απ’ αυτά πού ειπαν οι σύντροφοι ’Εμβέρ Χότζα καί Νίκος Ζαχαριάδης;»

«Δέν εχω τίποτε αλλο νά πω εχτός από αυτά πού εκθεσε ο σύντροφος Νίκος», απάντησε ο Παρτσαλίδης καί πρόσθεσε: «Φυσικά γιά οσα ζήσαμε καί ξέρουμε. Δηλαδή γιά τό παρελθόν. Γιά οσα εγιναν. Γιατί γιά οσα θά γίνουν, ομολογω οτι τά βρίσκω κι εγώ φανταστικά καί απίθανα. ’Αδύνατα, θά ’λεγα. Νομίζω, σεβαστοί σύντροφοι, οτι οι οπτασίες του Νίκου ειναι αποτέλεσμα του μεγάλου σόκ πού προξένησε σέ ολους μας οχι μόνο η ηττα αλλά η απότομη κατάρρευση πού κανείς μας δέν τήν περίμενε. Ο'ι 'Ελληνες σύντροφοι θά φροντίσουμε στό μέλλον, ωστε νά αποκατασταθεΐ πλήρως η υγεία του γιά νά εξακολουθήσει νά προσφέρει τίς ανεκτίμητες υπηρεσίες του στό Κόμμα, στό Κίνημα, στό Λαό, στήν κοινή μας υπόθεση! Τέλος, πρέπει νά πω οτι περιμένουμε ν’ ακούσουμε τήν κρίση καί του Μπολσεβικικου Κόμματος μέ τυφλή, θά ’λεγα, εμπιστοσύνη.»

«Σύντροφε Στάλιν, πρίν πάρετε τό λόγο, επιτρέψτε μου νά απευθύνω απ’ τό βίντεο δυό λόγια ακόμα πρός τόν σύντροφο Μίκη πού σέ λίγο θά επιστρέψει στό αγωνιστικό του μετερίζι, στό Μακρονήσι.»

«Σας παρακαλω, αν καί αργήσαμε, καί οπως γνωρίζετε αλλα καθήκοντα βαριά μας περιμένουν.»

«’Ακριβέ μου σύντροφε Μίκη», αρχισε νά μιλάει μέσα απ’ τό πανί κοιτάζοντάς μέ στά μάτια.

Γύρω μου η σιγή ειχε γίνει νεκρική. Μόνο εγώ ενιωθα ψηλά πάνω απ’ τό κεφάλι μου νά κουνιουνται αργά ρυθμικά τά φτερά του ’Αρχάγγελου Μιχαήλ, σημάδι διπλό: Πρωτον, οτι η στιγμή που ζω μέ πάει μακριά στό μέλλον. ’Αρα ειναι σημαντική. 'Ιστορική απ’ τήν αποψη οτι δέν θά ’μαι πιά θεατής των γεγονότων η ενα σκουπίδι μέσα στόν ανεμο της ιστορίας αλλά παράγοντας, πλάστης γεγονότων. ’Ισως καί πρωταγωνιστής. Καί δεύτερον, οτι πλησιάζει η ωρα πού θά εγκαταλείψω τήν αιθουσα βίντεο του 'Αγίου Γεωργίου, καθώς καί ολους τούς εκλεκτούς μου φίλους, τά ιστορικά πρόσωπα πού τόσο βαθιά μέ συγκίνησε η αγάπη τους καί η εκτίμησή τους πρός τό πρόσωπό μου.

«Ξέρω οτι τρία χρόνια ακριβως πρίν πεθάνω, δηλαδή στά χίλια εννιακόσια εβδομήντα», συνέχισε ο Νίκος Ζαχαριάδης καί η φωνή του γινόταν ολο καί πιό πολύ τρεμουλάτη απ’ τή συγκίνηση, «εκτός από τήν εκθεσή σου πρός τό Πολιτικό Γραφειο της Κεντρικης Επιτροπης του Κομμουνιστικου Κόμματος της Σοβιετικης 'Ενωσης, θά απαιτήσεις από τούς Σοβιετικούς παράγοντες νά επιτρέψουν στά παιδιά μου νά μέ επισκεφθουν στή μακρινή εξορία μου. Θά τούς πεις οτι οι 'Ελληνες χουντικοί σας επέτρεπαν στόν Ώρωπό νά βλέπετε κάθε δυό μηνες ενα συγγενικό σας πρόσωπο: μητέρα, πατέρα, γυναίκα. Καί οτι δέν ειναι δυνατόν κομμουνιστές νά ειναι αγριότεροι απ’ τούς φασίστες καί μάλιστα απέναντι σέ κομμουνιστές. Τότε οι δικοί μου ανθρωποι θά σέ συναντήσουν καί θά σου δώσουν γραπτό μου μήνυμα, πού αργότερα θά τό πάρει γιά νά τό φυλάξει ο Θεόδωρος Πάγκαλος. ’Οχι ο στρατηγός. 'Ο εγγονός του, αυτός πού θά γίνει τό δεξί σου χέρι. Τήν ιδια εποχή θά απαιτήσεις από τούς Σοβιετικούς νά επιτρέψουν στόν Μάρκο Βαφειάδη (εξόριστος κι αυτός, ομως σέ πολύ καλύτερες συνθηκες από μένα, αφου ζει σέ πόλη καί εργάζεται νομίζω σάν ρολογάς) νά ’ρθει στή Μόσχα νά σέ συναντήσει. Πράγμα πού θά γίνει. Κι εσύ θά του ανα-θέσεις από μέρους του Πατριωτικου ’Αντιδικτατορικου Μετώπου νά γίνει ο εκπρόσωπος αυτης της αντιστασιακης οργάνωσης γιά τούς 'Ελληνες πού ζουν στή Σοβιετική 'Ενωση. ’Ανάμεσα στά μέλη θά ειναι καί ο Μάνος Ζαχαρίας, πού τήν αλλη κιόλας μέρα θά κληθει στό 'Υπουργειο γιά νά του πουν πώς από σκηνοθέτης πρώτης κατηγορίας -πού εκανε δέκα χρόνια γιά νά φτάσειεπεσε στήν ε'βδομη κατηγορία των αρχάριων. ’Αργότερα θά στείλεις στόν Βαφειάδη, μέ τόν διακεκριμένο 'Ελληνα δημοσιογράφο Γιωργο Γάτο, πού τότε ηταν τό αριστερό σου χέρι, ενα μαγνητόφωνο καί ταινίες γιά νά υπαγορεύσει τά απομνημονεύματά του. Τί τραγωδία, σύντροφε Μίκη, νά μήν μπορω νά πω λέξη καλή γιά κανέναν. Πως ομως νά τό κάνω; Νά πω ψέματα; 'Ομως δέν εχω πολύ καιρό’. Οι αλλοι, οπως βλέπεις, βιάζονται. Αυτά πού θά σου πω νά τά φυλάξεις βαθιά στό νου σου. Δέν ξέρω αληθινά αν θά ζήσεις. Στό Μακρονήσι θά εισαι ανάμεσα σέ ζωή καί θάνατο. Ειτε ομως πας μέ τούς νεκρούς ειτε μείνεις μέ τούς ζωντανούς, κράτησε αυτά πού θά σου πω σάν ιερή διαθήκη. Καί πρωτ’ απ’ ολα γιά τήν πρόταση πού θά σου γίνει. Μή δεχτείς τό χρίσμα από ξένους. ’Εστω καί αδελφούς συντρόφους. ’Εννοω τούς Σοβιετικούς.

 

Εγώ, καμένος πιά από τήν πείρα, καταστάλαξα στό συμπέρασμα οτι γιά νά προχωρήσει ενα Κόμμα θά πρέπει νά πατάει μόνο στά δικά του ποδάρια. Δέν ειμαι, τό ξέρεις, ενάντια σέ κάθε συμβιβασμό καί κομπρομί πρός τό συμφέρον του Κόμματός μας. ’Αλλά αυτό πού μου λένε νά κάνω ειναι αρνηση των πάντων. Δέν δέχομαι νά κουρελιάσω τήν κομματική καί ανθρώπινη συνείδησή μου. Δέν θέλω νά προσβάλω κι εσας εκεί κάτω. Τούς ορους πού εβαλα μου τούς απέρριψαν. Δέν θά μου βάλουν πάνω απ’ τό κεφάλι μου κάποιον, σάν εκείνον τόν Ουζμπέκο της Τασκένδης. Τό ΚΚΕ θά ειναι τό ιδιο καί μέ κεινον τόν Τσεκούρα.

Τό Κόμμα μας δέν θά εχει δικό του κεφάλι ουτε δικά του πόδια. ’Εσύ, αγαπημένε σύντροφε, πηγες πιό μακριά ακόμα. Ουτε δέχτηκες νά συζητήσεις κάτι τέτοιο καί μάλιστα μέ ε'ναν Λεονίντ Μπρέζνιεφ. Μετά απ’ αυτό, νά ξέρεις, μήν περιμένεις παρά μόνο κεραυνούς καί θύελλες από μέρους της σοβιετικης ηγεσίας καί των ανθρώπων τους στήν 'Ελλάδα. Καί θά ’σαι βλάκας αν εχεις καί τήν παραμικρή αυταπάτη. Σκέψου εμένα, τό παιδί του Στάλιν, τήν ψυχή του ΚΚΕ, πως μέ κατάντησαν. Ευχομαι νά μή βρεθεί 'Ελληνας κομμουνιστής πού νά δεχτεί νά παίξει αυτόν τό ρόλο.

’Αν γίνει, τότε θρηνω τό Κόμμα μας καί τούς κομμουνιστές. Δίχως δικά του πόδια καί δίχως δικό του κεφάλι θά κάνει ο,τι του πουν. ’Εμαθα πώς ο Σουσλόφ ψάχνει γιά ηγέτη πού νά διαθέτει “βυρωνική” κατατομή. ’Από τόν Λόρδο Μπάυρον. Σκέψου, τό ρίξανε στή φυσιογνωμική. ’Εκτός κι αν μέ τό “βυρωνική” θέλουν νά τονίσουν τήν ιδιότητα του φιλέλληνα. Αυτά νά τά πεις σέ ζωντανούς καί νεκρούς. Θά ’ρθει ο Χρουστσόφ. Μή γελαστειτε.

'Ενας καμουφλαρισμένος τροτσκιστής ειναι. Νά τί ειναι. Δέν θά κάνει δά καί καμιά ανανέωση. Τά ιδια. Κόμμα ηγετικό πρίν τό 20ό Συνέδριο. Κόμμα ηγετικό καί μετά, πού θέλει νά καθοδηγεί τά πάντα κατά τή δική του αντίληψη, χωρίς νά εξετάζει τίς αντικειμενικές συνθηκες κάθε κόμματος. Στά χρόνια πού ερχονται τά κομμουνιστικά κόμματα καί οι ηγέτες τους ωρίμασαν καί ειναι σέ θέση μόνα τους νά χαράξουν τή στρατηγική ταχτική τους. Πρέπει ακόμα νά ξέρεις καί νά πεις, σύντροφε Μίκη, στούς πιστούς 'Ελληνες συντρόφους πώς πρίν από τά γεγονότα της Τασκένδης εγιναν σοβαρές απόπειρες δολοφονίας μου. Μιά εκει στό Γιαλανγκάτς μέ τό αυτοκίνητο “πομπέντα”. Μιά δεύτερη, κι αυτή οργανωμένη από τόν Σαάκοφ, στό θέατρο Σβερτλόφ. 'Η τρίτη ειναι μέ τό τουβλο του Ξενοφώντα Στράτου στό θέατρο ’Εστράντας Ναβαί στήν παλιά πόλη της Τασκένδης. 'Η τέταρτη εγινε στή διάρκεια των γεγονότων της Τασκένδης, πού ηταν οργανωμένα από τά πάνω, απ’ τούς Χρουτσόφ-Σουσλόφ. Πιό αμεση ανάμειξη ειχαν ο Πανομάριεφ του Κομμουνιστικου Κόμματος Ουζ-μπεκιστάν καί ο Σαάκοφ από τό 'Υπουργείο ’Εσωτερικων της ιδιας χώρας. 'Ολα οσα φοβερά εγιναν στήν Τασκένδη τά φόρτωσαν σέ μένα. Πηγαν νά καλυφθουν μέ τή συκοφαντία αυτή. 'Η Τασκένδη ηταν ενα πολιτικό εγκλημα από τά ασυνήθη καί πρωτάκουστα στήν ιστορία του Κομμουνιστικου Κινήματος, γιατί οργανωτές καί δράστες ηταν στελέχη του ΚΚΣΕ.

'Οσους καί νά εκτοπίσουν - καί εχουν εκτοπίσει χιλιάδεςδέν θά μπορέσουν νά διαλύσουν τήν οργάνωση της Τασκένδης. Τό ΚΚΕ μπορει νά χτυπηθει σκληρά καί νά διασπαστει πολλές φορές. 'Ομως θά βρεθουν νέες δυνάμεις, τό ΚΚΕ δέν θά χαθει. Οι γροθιές των 'Ελλήνων κομμουνιστων χτυπουν τά τείχη του Κρεμλίνου. Θά χτυπουν μέχρι νά τούς αναγκάσουν νά σταματήσουν τίς επεμβάσεις τους στό δικό μας Κόμμα. Κάθε αγώνας γιά ανεξαρτησία εχει θυσίες καί αιματα. Καί οι δικές μας γροθιές θά ματώνουν μέχρι νά πετύχουμε τήν ανεξαρτησία του Κόμματός μας.

Ακου τώρα τό πιό σημαντικό. 'Οπως ειδες, πηρα πάνω μου ολη τήν ευθύνη γιά τά λάθη μας. 'Ομως ηταν δυνατόν νά σκέφτομαι, νά αποφασίζω καί νά ενεργω μονάχος; 'Ολοι -ανεξαρτήτως ολοιοσοι ηταν γύρω μου συμμερίζονταν τίς απόψεις μου. Τά λάθη μου λάθη τους. Τί πρέπει νά γίνει; Νά μιλήσει τό Κόμμα. ’Οχι μόνο τά στελέχη, οι πρίγκιπες, η ηγεσία. ’Αλλά η βάση. 'Η τραγωδία γιά μας ειναι οτι ολα θά γίνουν μέσα στό Παλάτι. Συνωμοσίες αυλικων! 'Ο ε'νας θά κατηγορει τόν αλλον. 'Ο ενας θά εξοντώνει τόν αλλον. Καί ολοι μαζί εμένα, τόν αρχηγό τους. Γιά νά βγουνε οι ιδιοι λάδι καί νά συνεχίσουν τή νομή της κομματικης εξουσίας εως τόν αιώνα τόν απαντα! Λές καί ειναι αμοιβάδες, θά πολλαπλασιάζουν τόν ιδιο τόν εαυτό τους μέ νέο προσωπειο.

Ο Κολιγιάννης περισυλλέχτηκε από τόν Κουίσινεν μετά τόν παραμερισμό του από τήν 5η 'Ολομέλεια. Τόν ειχε στείλει τό Κόμμα στήν 'Ελλάδα σάν παράνομο καί μας εκανε μεγάλη ζημιά στήν ’Αθήνα. Παράλυσε τήν οργάνωση μέ τή λούφα καί χάσαμε ολες τίς γιάφκες. Σέ κάθε οπορτουνισμό ηταν οπωσδήποτε μέσα ο Μητσος Παρτσαλίδης.

Ο Γιάννης ’Ιωαννίδης ηταν πιστός αλλά στάσιμος. Ειχε κι αυτός παλιές αμαρτίες. 'Ο Λεωνίδας ο Στρίγγος. Τόν ειχαμε προετοιμάσει νά πάει παράνομος στήν 'Ελλάδα. ’Εφυγε αναποφάσιστος. Δείλιασε. 'Ο Μάρκος Βαφειάδης γεμάτος μένος ενάντιά μου. Τόν ακουσα στήν 7η 'Ολομέλεια καί τόν λυπήθηκα πού εφτασε στό εσχατο. Χρησιμοποίησε υβριστικές φράσεις ανθρώπων καταγωγίων: “πούστη Ζαχαριάδη, τή μάνα σου”.

Στήν ηγεσία ηταν από τούς νέους. Γιά τήν ανάδειξή του ευθύνομαι εγώ. ’Αποδείχτηκε ανίκανος σάν αρχηγός του Δημοκρατικου Στρατου. 'Η γνώμη του γιά τή συγκρότηση του Δημοκρατικου Στρατου σέ ομάδες κρούσης δέν ηταν δικιά του. Μαλλον των Γιουγκοσλάβων. Μου ειναι γνωστές οι επαφές του μέ τούς Γιουγκοσλάβους, εν αγνοία του Κόμματος, από τά 1946 ακόμα. Δέν μίλησε στό Κόμμα γι’ αυτό τό ζήτημα. Στά 1947 ειχε μπει στά χωριά της γιουγκοσλάβικης Πρέσπας καί παρέμεινε πολλές μέρες. Ειχε επαφές μέ Γ ιουγκοσλάβους παράγοντες. 'Ο Μάρκος ειχε στενές στρατιωτικές αντιλήψεις. Αυτό τό κατάλαβα οταν ανέβηκα στό βουνό. Κοντά του ειχε σάν Πολιτικό ’Επίτροπο τόν Στρίγγο, πού κι αυτός ηταν ανίδεος στά στρατιωτικά. ’Επρεπε νά διορθώσω τό λάθος της ανάδειξής του, μά επεσα σέ αλλο λάθος μέ τήν ανάδειξη του Γούσια. Τότε ηταν η περίοδος πού φτάναν από τή Μόσχα τά πρωτα σινιάλα μετά τόν Γράμο του 1948 γιά σταμάτημα του αγώνα. Μας πρότειναν νά υποχωρήσουμε. Μου μετέφερε τό μήνυμα ο Πετρόφ. Γιατί δέν ανέλαβα εγώ προσωπικά τήν ηγεσία του Δημοκρατικου Στρατου απ’ τήν αρχή; 'Η Κεντρική Επιτροπή ειχε αποφασίσει στήν 2η 'Ολομέλεια σωστά γιά ε'να ακαριαιο ξεσήκωμα. Εγώ ημουνα εκεινος πού πηρα τό δρόμο τόν λαθεμένο, εκεινον πού πήραμε.»

«Μόνος σου; ’Εντελως μόνος σου;», τόν ρωτω από τήν αιθουσα.

«’Εντελως μόνος. Φυσικά μέ τήν ενθουσιώδικη συγκατάθεση των αλλων της ηγεσίας πού σέ ο,τι αποφάσιζα καί εκανα αναφωνουσαν: “Μπράβο, σύντροφε Νίκο. Καί πάλι βρηκες τόν σωστό δρόμο. Σύντροφε Νίκο, εισαι μεγάλος! ’Εμείς ειμαστε νάνοι μπροστά σου. Τυχερό τό Κόμμα μας πού ’χει τέτοιο μεγάλο ηγέτη” κι αλλες τέτοιες κολακειες.»

«Καί ποιοί σου τά λέγανε;»

«'Ολοι! ’Ανεξαρτήτως ολοι οι σημαντικοί καθοδηγητές του Κόμματος.»

«Τά πιστεύανε;»

«Που θές νά ξέρω; 'Ομως νομίζω πώς τότε, ναί, τά πιστεύανε.»

«Επομένως δέν ειναι μονάχα δικά σου τά λάθη. Στό κάτω κάτω, αν διαφωνούσανε γιατί δέν τό λέγανε; Τί φοβόντουσαν; Τήν καρέκλα;»

«Που νά ξέρω. Πάντως κανένας απ’ αυτούς δέν διαφώνησε οταν σέ κείνη τήν αποφασιστική περίοδο εδωσα περισσότερο βάρος στόν ειρηνικό διακανονισμό μέ τή δεξιά καί τούς ’Εγγλέζους. Αυτό ειναι τό λάθος μου.»

«Τό λάθος σας!»

« 'Οπως τό πάρεις. ’Επρεπε νά βγω μετά τό Λιτόχωρο μέ τό σύνθημα ολοι στ αρματα, ολοι γιά τή νίκη! Η μαζική εξοδος στά βουνά καί οι πρωτες επιτυχίες στά 1946-1947 θά φέρναν τή στροφή καί οι γείτονες, μαζί μέ τή Σοβιετική 'Ενωση, θά μας εβλεπαν μέ μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρά τίς δεσμεύσεις Στάλιν-Τσώρτσιλ.»

«Θέλω νά ξέρω, σύντροφε Νίκο, αυτοί πού σέ κατηγόρησαν στήν 6η 'Ολομέλεια, λίγα χρόνια αργότερα από τό τέλος καί τήν ηττα στόν ’Εμφύλιο, καί φόρτωσαν ολα τά λάθη στίς πλάτες σου ποιοί ηταν;»

«Οι πιό στενοί μου συνεργάτες. Αδερφοί καί σύντροφοι.»

«Τούς βοήθησες;»

« 'Ολους!»

«Καί πως ηταν οι σχέσεις σας;»

«Αδερφικές, συντροφικές. Εχτός από τόν Μάρκο, πού ηταν αρρωστος μαζί μου, οι μετέπειτα κατήγοροί μου συμφωνουσαν καί υπερθεμάτιζαν.»

«Δηλαδή, δέν υπηρχαν διαφωνίες;»

«Από ποιούς; Λόγου χάρη οι Βλαντας, Μπαρτζιώτας, Γούσιας, καί οι νεότεροι πού ειχαν μπει στήν Κεντρική ’Επιτροπή μετά τόν ’Εμφύλιο, ηταν ζαχαριαδικότεροι του Ζαχαριάδη. 'Ομως δείλιασαν μπροστά στή ράβδο του Κουίσινεν-Χρουτσόφ. ’Αποστάτησαν. 'Ο ρόλος του αποστάτη ειναι ο πιό στιγματισμένος ρόλος. 'Ο Βλαντας εξώκειλε. Αυτοί λοιπόν οι ανθρωποι σήμερα καθοδηγουν καί θά καθοδηγουν τό ΚΚΕ. Οι περισσότεροί τους ειναι αμαρτωλοί. Τούς εζησα ολους. Ήταν ανθρωποι χωρίς πρωτοβουλία. Ζητουσαν ετοιμη, μασημένη τροφή. Κι αυτοί θά ορμήσουν επάνω σου νά σέ κατασπαράξουν. 'Οσο τό μπορουν. Γ ιατί μέ τή στάση σου τούς ξεμπρόστιασες. Αυτοί οι πρίγκιπες! ’Εσύ ο ανώνυμος! 'Ενα από τά χιλιάδες καί χιλιάδες θύματα πρίν απ’ ολα των δικων μας λαθων. Της στενοκεφαλιας μας. Των παλατιανων συνωμοσιων πού ειχαν σάν αποτέλεσμα τήν παράλυση της δημοκρατίας μέσα στό Κόμμα. Θύματα ειστε, ειμαστε ολοι θύματα προπαντός της εξάρτησης. Αυτης της μεγάλης πληγης πού εσύ, ε'νας κοινός θνητός καί οχι «ευγενής» οπως οι παλατιανοί του Κόμματος, επιχείρησες νά τήν κόψεις μέ τό σπαθί. ’Απέτυχες. Γι’ αυτό η πρώτη τους αντίδραση θά ειναι η συνωμοσία της σιωπης. Κανείς ποτέ δέν θά αναφερθεΐ σ’ αυτό τό γεγονός. 'Οπως κι εγώ, ετσι κι εσύ δέν εχεις “γραπτά ντοκουμέντα”. 'Ο Κώστας Κοτζιας πέθανε. Καί ο Κώστας Τσολάκης, πού σέ υποδέχτηκε στή Μόσχα στά 1970 καί στή συνέχεια σέ ξεπροβόδισε γιά τή Γιάλτα, ειναι ενας απ’ αυτούς. Κάποτε, αν τελικά επικρατήσει ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ καί οι Σοβιετικοί αναθεωρήσουν τίς σχέσεις τους μέ τά αλλα κόμματα, τότε πολλά μπορει νά βγουν στήν επιφάνεια. 'Ομως σ’ αυτές τίς κρίσιμες στιγμές, πού σέ λίγο ισως νά ’σαι ε'να μέ τό χωμα, εκείνο πού μετρα ειναι η πράξη. Ποιό τό νόημά της; Θά σ’ τό πω μέ μιά φραση: 'Υπερασπίστηκες στό υψηλότερο δυνατό επίπεδο τήν τιμή του 'Ελληνα κομμουνιστη. Ποιά η σχέση αυτων των δύο λέξεων; Δηλαδή τί πρέπει νά εισαι; Πρωτα 'Ελληνας καί μετά κομμουνιστής; ’Η πρωτα κομμουνιστής καί μετά 'Ελληνας; Τί μας δείχνει η ιστορική πείρα; 'Οπου εγινε καί στέριωσε ο κομμουνισμός ειχαμε πρωτα ρούσικο, κινέζικο, γιουγκοσλάβικο, αλβανικό, γερμανικό, ρουμάνικο, βουλγάρικο, βιετναμέζικο, ουγγαρέζικο καί λοιπά καί υστερα κομμουνισμό. Βλέπε καί τόν Στάλιν. Τό ιδανικό θά ητανε οι δυό ιδιότητες νά ειναι ισότιμες. 'Ομως, αν ειναι νά διαλέξεις;

Μπορεί νά εισαι 'Ελληνας, Γάλλος, Βούλγαρος, Ρωσος καί νά μήν εισαι κομμουνιστής. 'Ομως κομμουνιστής σκέτος δέν στέκει. Κάθε κομμουνιστής ανήκει κάπου. Κομμουνιστής χωρίς πατρίδα ειναι δέντρο χωρίς χωμα. Δηλαδή, κούτσουρο. Μήν τούς παρεξηγεΐς, σύντροφε Μίκη, τούς παλιούς μας κομμουνιστές πού λένε: πρωτα κομμουνιστής καί μετά 'Ελληνας. Κι αν τολμήσεις νά πεις τό αντίθετο, εχεις ευθύς τό στίγμα του αντικομμουνιστη. Αυτοί οι στενόμυαλοι θά καταντήσουν μιά μέρα τό μεγάλο μας Κόμμα περιθωριακό. Καί ισως γραφικό. Μήν τούς παρεξηγεις. Τούς θάμπωσε η λάμψη της Οκτωβριανης ’Επανάστασης. Καί στή συνέχεια τούς στράβωσε. Εσύ, επειδή δέν ησουν παλατιανός καί ειχες καί τό οπλο της θεϊκης σου τέχνης, ειπες: “Ειμαι πρωτα 'Ελληνας καί μετά κομμουνιστής, γιατί δέν γίνεται νά ειμαι κομμουνιστής χωρίς νά ειμαι

'Ελληνας. Πού σημαίνει οτι βγαίνω μέσα απ’ τό λαό μου, μέσα απ’ τούς συντρόφους μου. Αυτοί μόνο μέ ανεβάζουν. Αυτοί μόνο μέ κατεβάζουν”.
 

Αν στή συνέχεια δέν σέ ακολούθησαν, σκέψου εμένα. Σκέψου τόν Στάλιν. Μας ακολούθησαν τυφλά καί τώρα μας φτύνουν. Τυφλοί ηταν οταν μας ακολουθουσαν. Τυφλοί ειναι καί τώρα πού μας φτύνουν. Ευχομαι μόνο νά δουν πρίν νά ειναι αργά. Γ ιατί οι αλλοι δέν κάθονται μέ σταυρωμένα τά χέρια. Αυτά ειχα νά σου πω, αδερφέ μου, σύντροφε επονίτη, πού σέ λίγο θά σέ φανε οι αρουραιοι στό Μακρονήσι. Τό ιδιο, αρουραΐοι -κομματικοί αυτοίθά φανε καί μένα καί τό Κόμμα. ’Ας μας ενώνει, σέ παρακαλω, η φλογερή μας αγάπη στόν ελληνικό λαό καί η αφοσίωσή μας στό αγαπημένο μας Κόμμα.»

Αυτά ειπε ο Ζαχαριάδης χωρίς νά μπορει νά συγκρατήσει στό τέλος τά δάκρυά του. 'Ο Στάλιν τόν πλησίασε διακριτικά, τόν πηρε πατρικά στήν αγκαλιά του χτυπώντας τον ελαφρά μέ τό χέρι στήν πλάτη σάν νά του ελεγε: «'Ησύχασε. Ξέρω. 'Ο καημός της μοναξιας ειναι αβάσταχτος.

Ιδιαίτερα οταν τή σφραγίζει η αχαριστία.».

Μετά πηρε τό λόγο μιλώντας οπως πάντα ηρεμα, απλά, ρητά καί πεντακάθαρα.

Αυτός ομολόγησε πώς ο αγώνας του ελληνικου λαου ηταν ηρωικός αγώνας, κατά τή διάρκεια του οποίου εγιναν ηρωισμοί, αλλά διαπράχτηκαν καί λάθη.

«'Οσον αφορα τή Βάρκιζα, οι ’Αλβανοί εχουν δίκιο», τόνισε ο Στάλιν καί, αφου ανέπτυξε τό πρόβλημα, πρόσθεσε:

«Εσείς, 'Ελληνες σύντροφοι, πρέπει νά κατανοήσετε πώς η συμφωνία της Βάρκιζας ηταν μεγάλο λάθος. ’Εσεις δέν επρεπε νά τήν υπογράψετε καί νά καταθέσετε τά οπλα, επειδή αυτή ζημίωσε πολύ τόν αγώνα του ελληνικου λαου. 'Οσον αφορα τήν εκτίμηση της στρατηγικης καί της ταχτικης σας πού ακολουθήσατε στόν δημοκρατικό αγώνα του ελληνικου λαου, παρόλο πού αυτός ηταν ηρωικός, νομίζω πώς οι σύντροφοι ’Αλβανοί εχουν ξανά δίκιο. ’Εσεις επρεπε νά διεξάγετε παρτιζάνικο πόλεμο καί επειτα από τίς φάσεις αυτου του αγώνα νά περνούσατε σέ μετωπικό αγώνα.

Εγώ επέκρινα τόν σύντροφο ’Εμβέρ Χότζα, στόν οποιο ειπα πώς στή συμφορά του συντρόφου δέν πρέπει νά του δίνεις κλοτσιές, αλλά απ’ οσα ακούσαμε εδω προκύπτει πώς οι ’Αλβανοί κράτησαν σωστή στάση εναντι των απόψεων καί των ενεργειων σας. Οι καταστάσεις πού δημιουργήθηκαν καί οι συνθηκες της ’Αλβανίας ηταν τέτοιες πού δέν μπορούσατε νά παραμείνετε σ’ αυτή τή χώρα, επειδή ετσι μπορουσε νά διακινδύνευε η ανεξαρτησία της Λαϊκης Δημοκρατίας της ’Αλβανίας.

«Εμείς δεχτήκαμε τό αιτημά σας, ολοι οι 'Ελληνες δημοκράτες πρόσφυγες νά περάσουν σέ αλλες χωρες, καί τώρα πιά ολοι τους εχουν αποσυρθει. Καθετί αλλο, οπως τά οπλα, τά πολεμοφόδια κ.λπ., πού οι ’Αλβανοί σύντροφοι πηραν από τούς 'Ελληνες δημοκράτες στρατιωτες πού πέρασαν τά σύνορα καί μπηκαν στήν ’Αλβανία, ανήκουν στήν ’Αλβανία», τόνισε ο Στάλιν. «Γι’ αυτό τά οπλα επρεπε νά μείνουν στήν ’Αλβανία, επειδή αυτή η χώρα, δεχόμενη τούς 'Ελληνες δημοκράτες στρατιωτες, παρόλο πού τούς αφόπλισε, πάλι διακινδύνευε τήν ανεξαρτησία της.

'Οσον αφορα τήν αποψή σας, σύμφωνα μέ τήν οποία, αν ξέραμε από τό 1946 πώς θά πρόδινε ο Τίτο, δέν θά ειχαμε αρχίσει τόν αγώνα ενάντια στούς μοναρχοφασίστες, αυτή ειναι εσφαλμένη, επειδή γιά τή λευτεριά του λαου πρέπει νά αγωνιστείς καί οταν εισαι περικυκλωμένος. Μολαταυτα πρέπει νά γνωρίζετε πώς εσείς δέν ησασταν σέ κατάσταση περικύκλωσης, επειδή στά πλευρά σας από βοριά ειχατε τήν ’Αλβανία καί τή Βουλγαρία, πρός υποστήριξη του δίκαιου αγώνα σας. ’Εμεις ετσι πιστεύουμε», κατάληξε ο σύντροφος Στάλιν, καί πρόσθεσε: «Τί λέτε, εσεις, σύντροφοι ’Αλβανοί, Χότζα καί Σιέχου;».

«Δεχόμαστε ολες τίς απόψεις σας απαντήσαμε εμεις.»

«’Εσεις, 'Ελληνες σύντροφοι, Ζαχαριάδη καί Παρτσαλίδη, τί λέτε;»

'Ο σύντροφος Νίκος ειπε:

«Εσεις μας βοηθήσατε πολύ, τώρα καταλαβαίνουμε πώς δέν ενεργήσαμε σωστά καί θά προσπαθήσουμε νά διορθώσουμε τά λάθη μας.»

«Πολύ καλά», ειπε ο Στάλιν ξαναπαίρνοντας τό λόγο. «Τότε τό θέμα θεωρειται οτι εληξε.»

Τό φίλμ σταμάτησε απότομα καί στό πανί εμεινε μιά μαύρη σκιά. Τό πιό σημαντικό, σκεφτόμουν, ειπώθηκε. 'Ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης μέ τό μέτωπο ψηλά, μέ τά μάτια καρφωμένα πρός τήν κάμερα πού τόν επαιρνε γκρό πλάν, λές καί ηθελε μέ τό βλέμμα του νά τρυπήσει τό μέλλον, ειπε τά απλά καί τίμια λόγια πού επρεπε νά πει εκφράζοντας συνάμα τήν αποψη-θέση του Πολιτικου Γ ραφείου της Κεντρικης Επιτροπης του Κομμουνιστικου Κόμματος 'Ελλάδας: «Δέν ενεργήσαμε σωστά! Θά προσπαθήσουμε νά διορθώσουμε τά λάθη μας».

Σέ λίγο καιρό, καί οταν οι 'Ελληνες παρτιζάνοι (ορισμένοι ακολουθούμενοι από τίς γυναίκες καί τά παιδιά τους) θά εχουν διασκορπιστει στίς σοσιαλιστικές χωρες, φτάνοντας ως τή μακρινή Τασκένδη, πρωτεύουσα του Αζερμπαϊτζάν, ο σύντροφος Ζαχαριάδης θά δηλώσει: «Παραμένουμε μέ τ’ οπλο παρά πόδα». Δηλαδή ετοιμοι νά ξαναρχίσουμε τή μάχη προχωρώντας χωρίς καθυστέρηση στήν αναθεώρηση της ως τά τότε λαθεμένης πολιτικης.

 

Στό πλευρό μου ακούω τόν σύντροφο Στάλιν νά επαναλαμβάνει τίς τελευταιες λέξεις του: «Τό θέμα θεωρειται οτι εληξε.».

«Ποιό θέμα, σύντροφε;», τόν ρωτω.

'Ομως η μορφή του Στάλιν αρχισε νά διαλύεται μέσα στό ημίφως. Κοιτάζω γύρω μου. Ή μεγάλη αίθουσα του 'Αγίου Γεωργίου στό Κρεμλίνο αδεια. Κανείς!

«Σύντροφε Στάλιν! Σύντροφε Στάλιν!»

Από τό θόλο της αίθουσας η φωνή του Στάλιν σβήνει καθώς μιλα:

«Τώρα μπορεις νά γυρίσεις στό μετερίζι σου γιά νά μεταφέρεις τό ευχάριστο μήνυμα! 'Ο,τι εγινε, εγινε! Τό πιό σπουδαίο ειναι οτι οι υπεύθυνοι γνωρίζουν γιατί δέν εγινε αυτό πού επρεπε νά γίνει καί, οπως ειδες μέ τά ιδια σου τά μάτια, ειναι ετοιμοι νά διορθώσουν τά λάθη τους, ωστε στό μέλλον νά γίνει αυτό πού πρέπει νά γίνει. Μά κι αν δέν πρόκειται νά γίνει αυτό πού πρέπει νά γίνει, πάντοτε θά υπάρχει η ελπίδα οτι κάποτε θά γίνει, φτάνει οι υπεύθυνοι ηγέτες νά εχουν τό θάρρος νά αναγνωρίζουν, κάθε φορά, γιά ποιόν λόγο δέν εγινε ο,τι επρεπε νά γίνει καί γιά ποιόν λόγο τελικά θά γίνει αυτό πού πρέπει νά γίνει. Αυτά νά πεις στούς 'Ελληνες συντρόφους, πού σέ λίγο θά συναντήσεις κάτω από τήν τιμημένη ελληνική γη.

Χαΐρε γιά πάντα, διακεκριμένε μας σύντροφε Μίκη.»



Οι Δρόμοι του Αρχάγγελου, Τόμος 2ος, σελ 525 έως 630

Ευχαριστούμε τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης για την παραχώρηση των αποσπασμάτων