ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΛΕΙΣΘΕΝΗ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

 Ομιλία του Μίκη Θεοδωράκη

Η Δημοκρατία είναι, 2.500 χρόνια μετά τον Κλεισθένη, το ζητούμενο για όλη την ανθρωπότητα. Το κείμενο αυτό είναι το περιεχόμενο ομιλίας του (11.9.1990) και διαπνέεται από τις ιδέες που παρουσίασε με το “Αντιμανιφέστο” του.

O βασικός Νόμος του Σύμπαντος είναι η Αρμονία. Ο βασικός Νόμος της ανθρώπινης κοινωνίας είναι η Δημοκρατία.

Με τη διαφορά ότι ο πρώτος είναι αντικειμενικός, ενώ ο δεύτερος υποκειμενικός.

Ο πρώτος υπάρχει. Ο δεύτερος δημιουργείται από τους ίδιους τους ανθρώπους και εφαρμόζεται με την ελεύθερη βούλησή τους.

Αυτό το ιστορικό δημιούργημα, τη Δημοκρατία, τιμούμε σήμερα.

Πριν από 2.500 χρόνια, κάτω από τον ουρανό της Αττικής ο άνθρωπος θέσπισε τον βασικό νόμο της κοινωνίας στην προσπάθειά του να μεταφέρει τους νόμους της παγκόσμιας, της συμπαντικής αρμονίας στις σχέσεις ανθρώπου με άνθρωπο.

Από την ιστορική πορεία 2.500 ετών αποδείχθηκε ότι το δυσκολότερο εμπόδιο σ' αυτήν την προσπάθεια του ανθρώπου είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Γιατί ο άνθρωπος, αυτός ο αδικημένος, το μοναδικό ζώο χωρίς τρίχωμα, χωρίς ισχυρά νύχια και δόντια, εκτεθειμένος για 100.000 χρόνια στην καταστροφική μανία της φύσης, κατάφερε τελικά να επιζήσει και χάρη στον εγκέφαλό του να επιβληθεί πάνω στη φύση. (Κι ακόμα στις μέρες μας τον βλέπουμε να εκδικείται τη φύση, να την τιμωρεί. Λέτε να το κάνει για όσα υπέφεραν οι πρόγονοί του στα πρώτα 100.00 χρόνια;)

Κατάφερε να ξεπεράσει όλες τις δυσκολίες, να νικήσει όλα τα εμπόδια. Όμως τελικά σκόνταψε επάνω στον εαυτό του. Στον ίδιο τον άνθρωπο. Ο “άλλος” άνθρωπος αποδείχθηκε ο μέγιστος κίνδυνος του ανθρώπου. Όμως η κοινωνία ήταν μονόδρομος. Για να νικήσει την φύση ήταν υποχρεωμένος ο άνθρωπος να ζει με τους άλλους. Σε φυλές, σε κοινότητες, σε εθνότητες. Ήταν αναγκασμένος από μοναχικό και ατομικό ον να γίνει κοινωνικό.

Η κοινωνία αποδείχθηκε αναγκαίο κακό, μια και γρήγορα ποδηγετήθηκε από τον άνθρωπο-εξουσιαστή, τον αρχηγό της φυλής, τον βασιλιά, τον τύραννο. Έτσι ενώ η φύση, το ζωικό και φυτικό βασίλειο, οι γαλαξίες και το ηλιακό σύστημα ακολουθούσαν τους νόμους της αρμονίας, μοναδική εξαίρεση ο άνθρωπος πλήρωνε  τη νίκη του πάνω στη φύση με το τίμημα της δουλείας, του καταναγκασμού και του φόβου, που γεννούσε ο “άλλος” άνθρωπος, ο εξουσιαστής.

Η αθηναϊκή κοινωνία του 5ου π.Χ. αιώνα παραμένει ως τις μέρες μας μια ιστορική παρένθεση. Ένα ανθρώπινο θαύμα. Στη ρίζα αυτού του θαύματος βρίσκεται η σύλληψη του συστήματος της Δημοκρατίας. Για πρώτη φορά ο άνθρωπος επιχειρεί συνειδητά να εφαρμόσει το νόμο της παγκόσμιας αρμονίας στις ανθρώπινες σχέσεις.

Σ' ένα βαθμό βεβαίως, γιατί αν από τη μια μεριά η αθηναϊκή κοινωνία, στο εσωτερικό της , εφάρμοζε τη δημοκρατία, από την άλλη πλευρά η ίδια αυτή κοινωνία σαν σύνολο ήταν τυραννική για τους δούλους και για όσους άλλους δήθεν “προστάτευε”, για να τους ληστεύει. Όπως λ.χ. τους Λεσβίους που δεν δίστασε να τους σφάξει όταν “ ξέχασαν” να πληρώσουν του φόρους που οι Αθηναίοι είχαν ορίσει.

Δηλαδή ο άνθρωπος, ακόμα κι όταν χάρη στη Δημοκρατία χτίζει Παρθενώνες, δεν παύει να είναι επικίνδυνος για τον άλλο άνθρωπο και να καταστρέφει τους αντικειμενικός νόμους της αρμονίας.

Όμως, αν δούμε την αθηναϊκή κοινωνία του 5ου π.Χ αιώνα σαν ένα κλειστό μικρόκοσμο, θα ανακαλύψουμε μια σειρά εκπληκτικά ανθρώπινα επιτεύγματα, που ποτέ δεν ξεπεράστηκαν και πολύ φοβάμαι ότι δεν πρόκειται ποτέ να ξεπεραστούν.

Που οφείλεται αυτό το ανθρώπινο θαύμα; Στη Δημοκρατία; Ασφαλώς. Για πρώτη φορά μέσα σε μια κλειστή ανθρώπινη κοινωνία εναρμονίζονται οι διαπροσωπικές σχέσεις, οι σχέσεις ανθρώπου με άνθρωπο, πολίτη με πολίτη, εξουσίας με πολίτη, πολίτη με κράτος. Ο πολίτης – χάρη βεβαίως και στο δουλοκτητικό σύστημα – βγαίνει απ' τον κύκλο της παραγωγής, απελευθερώνεται απ' τα δεσμά της κοινωνικής εργασίας ( που έφτασε μετά από 2.500 χρόνια με το δέλεαρ του καταναλωτισμού να μεταβάλει τον άνθρωπο σε μια βίδα μέσα στο τεράστιο παραγωγικό σύστημα της μεταβιομηχανικής κοινωνίας, που παράγει για να καταναλώνει και καταναλώνει για να παράγει), ο Αθηναίος πολίτης λοιπόν, χωρίς το φορτίο της αποκτηνωτικής αναγκαστικής κοινωνικής εργασίας, διαθέτει τον μεγαλύτερο σε διάρκεια και τον υψηλότερο σε ποιότητα ελεύθερο χρόνο, απ' όσους διέθεσε έως σήμερα ένα κοινωνικό σύνολο στην έκταση ενός κράτους όπως ήταν η Αθήνα της εποχής εκείνης.

Ποτέ ο άνθρωπος δεν διέθετε τόσο πολλές ανθρωπομονάδες, δηλαδή τόσο φυσική και πνευματική δύναμη.

Και είναι αυτή η εκπληκτική ωριμότητα μιας ολόκληρης κοινωνίας που έκανε αναγκαία τη γέννηση τόσων μεγάλων φιλοσόφων, επιστημόνων, πολιτικών και καλλιτεχνών, που ήρθαν να ανταποκριθούν στις πνευματικές ανάγκες και γενικά στην ωριμότητα και τις απαιτήσεις του αθηναϊκού λαού.

Ας σκεφτούμε μόνο ότι μέσα σε 50 περίπου χρόνια, πάνω σε 50 στρέμματα γύρω απ' την Ακρόπολη, εμφανίστηκαν 50 περίπου ανθρώπινα πνεύματα, που ποτέ δεν ξεπεράστηκαν.

Που οφείλεται αυτή η εκπληκτική ιστορική γενετική; Ασφαλώς στη διάρθρωση τη αθηναϊκής κοινωνίας. Ποιος ήταν ο βασικός της νόμος; Η Δημοκρατία... Αυτή βοήθησε στην εναρμόνιση των ανθρωπίνων σχέσεων. Για πρώτη φορά μια ανθρώπινη κοινωνία επιτρέπει σε ένα μεγάλο βαθμό στα μέλη της να συγχρονίσουν την Ηθική, την Πνευματική και την Ψυχική τους διάσταση με τον συμπαντικό Νόμο της Αρμονίας. Οι καρποί είναι προφανείς και αξεπέραστοι.

Σήμερα μπροστά στο 2000, ο άνθρωπος βρίσκεται και πάλι σε ιστορικό σταυροδρόμι. Ο ένας δρόμος οδηγεί στον νεοβαρβαρισμό. Ο άλλος,, στην επανάληψη του αθηναϊκού θαύματος. Δεν έχουμε παρά να μελετήσουμε την αθηναϊκή κοινωνία. Ποιοι είναι οι βασικοί της νόμοι, ποιες οι λειτουργίες, οι σχέσεις, τα αποτελέσματα.

Έως σήμερα η Ανθρωπότητα ταλαιπωρήθηκε να ανακαλύψει τη Δημοκρατία. Φυσικά όλοι για Δημοκρατία μιλούν. Όμως ο καθένας την εννοεί όπως τον συμφέρει.

Άραγε υπάρχουν πολλές δημοκρατίες; Αστική, σοσιαλιστική, φιλελεύθερη, κομμουνιστική, τριτοκοσμική, ανατολική ή δυτική;

Τώρα, στα τέλη του αιώνα μας, βρισκόμαστε μπροστά στην απομυθοποίηση των τίτλων, των ετικετών και των -ισμών. Τη Δημοκρατία θα πρέπει να την αντιμετωπίζουμε μάλλον από το τι είναι και καθόλου από το τι δηλώνει ότι είναι.

Κατ' αρχήν θα πρέπει να τη συνδέουμε πάντα με την Ελευθερία. Θα λέγαμε ότι δεν υπάρχει Δημοκρατία χωρίς Ελευθερία, ούτε Ελευθερία χωρίς Δημοκρατία. Και φυσικά όχι για τους λίγους. Αλλά για τους πολλούς. Όσο πιο πολλοί, τόσο τελειότερη η Δημοκρατία, αληθινότερη η Ελευθερία.

Δυστυχώς με τους κοινωνικούς -ισμούς, καπιταλισμό, σοσιαλισμό, κομμουνισμό, συνέβη ό,τι έγινε και με τους θρησκευτικούς -ισμούς, βουδισμό, χριστιανισμό, ισλαμισμό.

Οι τελευταίοι ανταποκρίνονταν στο αίσθημα του φόβου του ανθρώπου μπροστά στο θάνατο. Οι πρώτοι, στην ανασφάλεια που νιώθει ο άνθρωπος μέσα στη ζωή, μέσα στην κοινωνία.

Όμως και στις δύο περιπτώσεις, θρησκείες και ιδεολογίες, τις εκμεταλλεύτηκε τελικά ο άνθρωπος-εξουσιαστής, για να χτίσει την καταπίεσή του πάνω στους ανυπεράσπιστους ανθρώπους. Το θρησκευτικό και το κοινωνικό ιδεώδες έγιναν παγίδες για τον άνθρωπο. Έτσι χτίστηκαν χίλιες δυο μορφές εξουσίας στο όνομα του ανθρώπου, εναντίον του ανθρώπου.

Σε όλες αυτές τις κοινωνίες έλειπε το οξυγόνο: η Δημοκρατία για την Ελευθερία. Τα πράγματα σήμερα ξεκαθαρίζουν στον κόσμο και ιδιαίτερα στην Ευρώπη, στην Δυτική και Ανατολική. Προπαντός στην Ανατολική.

Οι πολίτες σιγά σιγά συνειδητοποιούν ότι δεν υπάρχουν ποικιλόχρωμες δημοκρατίες, αλλά μόνο μία. Αυτή που εξασφαλίζει την ελευθερία για τους πολλούς, για όλους.

Με την Ευρώπη που χτίζουμε, πόση Δημοκρατία και πόση Ελευθερία υπάρχει; Εκείνο που μπορούμε να πούμε αυτή τη στιγμή είναι πως στις κοινωνίες της Ευρώπης λειτούργησε ελεύθερα ο νόμος της διαλεκτικής: “θέση-αντίθεση-σύνθεση”, έτσι ώστε η σύνθεση, δηλαδή η σημερινή πραγματικότητα, να εξασφαλίζει πολλά δημοκρατικά δικαιώματα και ελευθερίες μέσα σ' ένα υψηλό επίπεδο ζωής – κυρίως ματεριαλιστικό. Δηλαδή όλες οι κοινωνικές συγκρούσεις εξισορροπούνται σ' ένα επίπεδο που συμφέρει τους πολλούς. Στην Ανατολή, το λάθος των ιδεοκρατικών καθεστώτων – η λέξη “λάθος” είναι πολύ επιεικής – είναι ότι αυτοανακηρύχθηκαν “θέση” καταργώντας με τη βία την “αντίθεση”, οδηγώντας έτσι στην αποσύνθεση.

Πράγματι, αν απ' τη μια πλευρά έχουμε “θέση-αντίθεση-σύνθεση”, τότε απ' την άλλη “η θέση θέση χωρίς αντίθεση” οδηγεί στην αποσύνθεση. Κι έτσι έγινε. Η απότομη πτώση των καθεστώτων της Ανατολής αποδεικνύει ότι είχαν αποσυντεθεί, είχαν σαπίσει.

Στη χώρα μας, αν πάρουμε τα τελευταία 50 χρόνια, από το 1940 έως σήμερα, θα δούμε, ότι η Δημοκρατία λειτουργεί μόνο 16 χρόνια, ενώ στα υπόλοιπα 34 περάσαμε από πολέμους, κατοχές, εμφυλίους, αστυνομικά καθεστώτα και στρατιωτικές χούντες. Και δεν μας έφτανε το γεγονός ότι η Δημοκρατία είναι ένα δύσκολο σχολείο, όταν δεν την έχεις γνωρίσει και δεν την έχεις ζήσει, αλλά είχαμε επιπλέον και τους οπαδούς των -ισμών, τους θαυμαστές των σύγχρονων εξουσιαστών, που φιλοδοξούσαν να μεταφέρουν τους θαυμαστούς κόσμους των Χόνεκερ, Ζίβκωφ, και Τσαουσέσκου στη χώρα μας εκμεταλλευόμενοι τις πληγές της ηττημένης Αριστεράς, αλλά και την άγνοια, την αφέλεια των εύπιστων, την καλή πίστη των αφελών.

Όπως είδαμε, η ανεμπόδιστη λειτουργία του διαλεκτικού νόμου “θέση-αντίθεση-σύνθεση” αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της Δημοκρατίας για την Ελευθερία. Η βίαιη κατάργησή του – θα πρόσθετα, η βλακώδης κατάργησή του, γιατί δεν μπορεί κανείς να καταργήσει τος φυσικούς και ιστορικούς νόμους – οδήγησε, όπως είδαμε, στην αποσύνθεση των γνωστών καθεστώτων.

Κάτι ανάλογο γίνεται και στη χώρα μας, τηρουμένων των αναλογιών. Και οι δύο παρατάξεις, που ορκίζονται στο όνομα υπαρκτών ή ανύπαρκτων σοσιαλισμών, έχουν αυτοαναγορευθεί, η κάθε μία για τον εαυτό της, σε αποκλειστικό εκφραστή της κοινωνικής – πατριωτικής και ιστορικής “θέσης”.

Επειδή δεν διαθέτουν το κράτος βίας των ολοκληρωτικών καθεστώτων, ο έλεγχος της “αντίθεσης”, για να την καταργήσουν, γίνεται νομότυπα με τον έλεγχο των κοινωνικών φορέων, των συνδικάτων, της κοινής γνώμης.

Στο διάστημα που η μία από τις δύο παρατάξεις υπήρξε κυβέρνηση, επιδιώχθηκε ο πλήρης έλεγχος του κράτους, της αστυνομίας, του στρατού και η χρησιμοποίηση ακόμα και της τρομοκρατίας για τον εκφοβισμό των αντιπάλων. Στην προσπάθειά της να ελέγξει ολοκληρωτικά τον Τύπο, έπεσε άδοξα, γιατί στο μεταξύ η αποσύνθεση είχε διαβρώσει την ηγεσία και τους κομματικούς μηχανισμούς.

Όσον αφορά τους άλλους, η Ελλάς σημειώνει παγκόσμια αποκλειστικότητα, μια και βρέθηκαν Έλληνες πολίτες που να διατρανώνουν υπερηφάνως την πίστη τους σ' έναν κόσμο που καταρρέει μέσα στη ντροπή.

Πώς λοιπόν να ολοκληρωθεί και να προχωρήσει η τρυφερή Ελληνική Δημοκρατία, όταν, εκτός από τις αντικειμενικές δυσκολίες, έχουμε το μισό και πλέον του ελληνικού πληθυσμού παγιδευμένο ιδεολογικά και πολιτικά από ένα ιστορικό παρελθόν που στιγματίζουν όλοι οι λαοί;

Αυτή είναι η σημερινή εικόνα στην Ελλάδα σε σχέση με τη Δημοκρατία, αυτή την ίδια, που την ανακάλυψαν οι Έλληνες πριν 2.500 χρόνια και που δυσκολεύονται να την γνωρίσουν και να την υπερασπιστούν πάρα πολλοί, δυστυχώς, Έλληνες.

Όμως, έτσι ή αλλιώς, ύστερα από τόσους αιώνες η Δημοκρατία προβάλλει σαν το κεντρικό, το κύριο πρόβλημα μέσα στις σύγχρονες κοινωνίες. Για μας δεν είναι μόνο το κύριο, αλλά και το κρίσιμο. Ας μη μας αποπροσανατολίζουν τα καρυκεύματα. Όσο πιο γρήγορα ο λαός μας θα φτάσει να δει την ουσία των πραγμάτων, τόσο πιο καλά για όλους. Αυτό που διακυβεύεται αυτή τη στιγμή δεν είναι τίποτε άλλο από τη Δημοκρατία για την Ελευθερία.

Μόλις χτες ξεφύγαμε από άλλον ένα θανάσιμο εθνικό κίνδυνο. Να γλιστρήσουμε δηλαδή προς έναν ολοκληρωτισμό νέου τύπου. Γλιτώσαμε. Κάναμε ένα βήμα. Μονάχα ένα βήμα.

Πώς, λοιπόν, να μιλήσουμε για το αθηναϊκό θαύμα, τότε που στηριγμένοι στη Δημοκρατία οι πολίτες της Αθήνας ανακαλύπτουν για πρώτη και τελευταία φορά σε τέτοια κλίμακα μέσα στην Ιστορία την ουσία της ανθρώπινης φύσης, δηλαδή την πνευματική της διάσταση σε όλο της το μεγαλείο, χωρίς να μελαγχολήσουμε;

Για φανταστείτε το ηθικό και πνευματικό μέγεθος αυτής της κοινωνίας, όταν ο συνομιλητής και ο εκφραστής του Αθηναίου πολίτη ονομάζεται Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης, Αισχύλος, Σοφοκλή, Ευριπίδης, Ικτίνος, Φειδίας, Περικλής... 

Το ερώτημα έχει ήδη τεθεί: θα υπάρξει Δημοκρατία στη σύγχρονη Ευρώπη – για να περιοριστώ στη δική μας ήπειρο – σε βαθμό που να οδηγήσει σε κοινωνικά φαινόμενα όπως αυτό τη Αρχαίας Αθήνας;; Δηλαδή κοινωνικές συνθήκες τέτοιες ώστε ο πολίτης απελευθερωμένος από τα δεσμά της παραγωγής να στραφεί προς την ηθική, πνευματική και ψυχική του διάσταση χτίζοντας ένα καινούργιο πνευματικό πολιτισμό; Ή θα εξακολουθήσει τη μονοδιάστατη πορεία στην οποία οδηγούν τα οικονομικά μεγαθήρια με την τρομακτική πλύση εγκεφάλου, μέσα από την οποία προβάλλει, συνεχώς ανανεούμενος,  ο ματεριαλιστικός παράδεισος;;

Ξέρουμε που οδηγεί αυτή η πορεία: στον νεοβαρβαρισμό. Την πικρή του γεύση τη δοκιμάσαμε κι εμείς στη μικρή μας Ελλάδα. Και για να είμαστε δίκαιοι, η σημερινή εθνική κακοδαιμονία, με τον γενικό αποπροσανατολισμό, τα αδιέξοδα, την κρίση και την οργή της νεολαίας, τα ναρκωτικά, τη γενικευμένη υποκουλτούρα με το αντίστοιχο θάψιμο όλων των πνευματικών μας αξιών, της μιας μετά την άλλη – των αξιών που ήταν η περηφάνια και το στήριγμα του λαού μας - , για όλα αυτά τα δεινά δεν φταίνε μόνο οι πολιτικές δυνάμεις του συγκαλυμμένου ή του αναιδούς συγκεντρωτισμού, φταίνε σε ίσο βαθμό η νοοτροπία και οι πρακτικές της καταναλωτικής κοινωνίας που κατακλύσανε τον λαό μας στις τελευταίες δεκαετίες και που διαρκώς φουντώνουν.

Μοναδική ασπίδα, μοναδική θεραπεία, λύση – διέξοδος, η ΔΗΜΟΚΡΑΤΊΑ.

Γι ' αυτό και η σημερινή επέτειος μέσα απ' τις χιλιετηρίδες αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Οι τύραννοι Πεισιστρατίδες είναι πάντα ζωντανοί. Μόνο που αλλάζουν προσωπεία και μεθόδους.

Ποιος να μας το έλεγε πως μετά από 2.500 χρόνια ο Κλεισθένης ο Αθηναίος θα ήταν όχι μόνο επίκαιρος, αλλά και περιζήτητος ως Μεσσίας της Δημοκρατίας, που αποτελεί αυτή την ιστορική στιγμή περισσότερο από ποτέ το κλειδί για την πορεία των κοινωνιών και το μέλλον της ανθρωπότητας...