Οἱ βαθιές διαρθρωτικές ἀλλαγές στόν σύγχρονο κόσμο καθιστοῦν τό ἀναγεννητικό κίνημα πρός τό σοσιαλισμό κύριο φορέα τῆς ἀλλαγῆς - του Μίκη Θεοδωράκη

Πηγή: ΤΟ ΧΡΕΟΣ, Τόμος Β', σελ 771 έως 779
 
Ἰούλιος 1973

Πιστεύω πώς τό ἀναγεννητικό κίνημα πρός τό σοσιαλισμό ἀποτελεῖ τό κύριο αἴτημα τῆς ἱστορικῆς στιγμῆς. Ἡ δικτατορία, ἕξι χρόνια τώρα, κυβερνᾶ τή χώρα μας. Οἱ πολιτικές παρατάξεις, καί ἰδιαίτερα ἡ ἑλληνική Ἀριστερά, περνοῦν βαθιά κρίση. Ἔτσι, ὁ ἑλληνικός λαός, οἱ Ἕλληνες ἐργαζόμενοι ἔχουν ἀφεθεῖ, δίχως οὐσιαστική δυνατότητα ἄμυνας, στή διάθεση τῶν δικτατόρων.

Ἡ ἀντίσταση κατά τῆς δικτατορίας, ὅπως τελικά μονοπωλήθηκεἀπό τίς παλιές χρεοκοπημένες πολιτικές παρατάξεις, ἀπέτυχε. Καί ὅμως, ὁ ἑλληνικός λαός παραμένει πάντα πιστός στά ἰδανικά τῆς δημοκρατίας, τῆς ἐλευθερίας καί τῆς ἐθνικῆς ἀνεξαρτησίας. Μισεῖ τούς δικτάτορες. Μισεῖ τούς ξένους προστάτες τῶν δικτατόρων. Ὅμως, ὄντας ἀπροσανατόλιστος ἰδεολογικά καί ἀνοργάνωτος πολιτικά δέν ἔχει τή δυνατότητα νά ἐκφράσει μέ ὀργανωμένη πάλη τήν ἀντίθεσή του πρός τή δικτατορία. Παρ’ ὅλα αὐτά, δέν ὑπάρχει καμιά ἄλλη δυνατότητα γιά νά ἀπαλλάξουμε τήν πατρίδα μας ἀπό τή δικτατορία ἐκτός ἀπό τήν πάλη τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ. Ἡ μοναδική προοπτική γιά μιά ἐλεύθερη καί δημοκρατική Ἑλλάδα στηρίζεται στή δυνατότητα τοῦ λαοῦ μας νά ὀργανωθεῖ μεθοδικά καί νά συσπειρώσει τίς πιό ζωντανές, πρωτοπόρες καί μαχητικές δυνάμεις του γύρω ἀπό ἕνα «πρόγραμμα-κίνημα» πού νά τόν ἐκφράζει, νά τόν ἐμπνέει καί νά τόν ὁδηγεῖ.

Τό ἀναγεννητικό κίνημα πρός τό σοσιαλισμό φιλοδοξεῖ νά διαδραματίσει τόν ἱστορικό ρόλο τοῦ ὀργανωτῆ καί τοῦ ὁδηγοῦ γιά τήν ἀπαλλαγή τῆς χώρας μας ἀπό τή δικτατορία καί γιά τήν ἐγκαθίδρυση ἑνός γνήσια λαϊκοῦ δημοκρατικοῦ καθεστῶτος, πού νά ἀντανακλᾶ τήν κυρίαρχη θέληση τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ. Καί, τέλος, γιά τό πέρασμα στήν ἀνοικοδόμηση τῆς σοσιαλιστικῆς Ἑλλάδας. Γιά νά χαράξουμε σωστά τήν προοπτική τοῦ νέου ἀγώνα γιά τήν κατάκτηση τῆς ἐλευθερίας, ἀγώνα πού καλεῖται καί πάλι νά διεξαγάγει ὁ ἑλληνικός λαός, εἶναι ἀνάγκη νά δοῦμε τή σύγχρονη διεθνῆ πραγματικότητα, πού μ’ αὐτήν συμπλέκεται σέ μεγάλο βαθμό ἡ ἑλληνική πραγματικότητα.

Κύριο φαινόμενο τοῦ καιροῦ μας εἶναι ὁ συμβιβασμός τῶν μεγάλων δυνάμεων πάνω σέ μιά ἐντελῶς καινούργια βάση. Δηλαδή, στή συμφωνία γιά τό «πάγωμα τῶν ἐθνικῶν-λαϊκῶν κινημάτων», ἰδιαίτερα ἐκείνων πού ἐπιζητοῦν βαθιές διαρθρωτικές ἀλλαγές. Αὐτή ἡ νέα πολιτική εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς ἀποτυχίας τοῦ ἐπιθετικοῦ ἰμπεριαλισμοῦ νά προετοιμάσει μιά ἐνδεχόμενη πυρηνική ἀναμέτρηση μέ τήν ΕΣΣΔ, νά διαλύσει τό σοσιαλιστικό στρατόπεδο καί, ἑπομένως, συνιστᾶ ἀναγνώριση τῆς σημερινῆς ἱστορικῆς πραγματικότητας, τουλάχιστον σ’ αὐτή τή φάση. Ἀντανακλᾶ ἐπίσης τίς μεγάλες δυσκολίες πού ἀντιμετωπίζει τό παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα, ἰδιαίτερα μετά τήν ἀνοιχτή ρήξη ἀνάμεσα στήν ΕΣΣΔ καί τήν Κίνα, τή διάσπαση καί πολυδιάσπαση μετά τήν κρίση τῆς Τσεχοσλοβακίας καί τίς σοβαρές ἐσωτερικές δυσκολίες πού ἀντιμετωπίζουν οἱ ἀνατολικές χῶρες στήν οἰκοδόμηση τοῦ σοσιαλισμοῦ.

Ἔτσι, ἡ θέληση γιά διακανονισμό μέ βάση τόν ὑφιστάμενο διαχωρισμό σέ ζῶνες ἐπιρροῆς εἶναι σοβαρή κι ἀπό τίς δύο πλευρές. Ἑπομένως, θά πρέπει νά ληφθεῖ σοβαρά ὑπόψη ἀπ’ ὅλους τούς λαούς καί ἀπ’ ὅλα τά κινήματα τοῦ κόσμου, πού ἀπό τώρα καί στό ἑξῆς θά πρέπει νά εἶναι βέβαιοι ὅτι στόν ἀγώνα τους γιά διαρθρωτικές ἀλλαγές θά ἔχουν νά ἀντιμετωπίσουν τήν ἀντίθεση τῶν ἡγετικῶν ὁμάδων καί τῶν δύο στρατοπέδων, καθώς καί ὁλόκληρου τοῦ πολιτικοϊδεολογικοῦ-ὀργανωτικοῦ πλέγματος πού ἡ καθεμιά ἀπό αὐτές ἔχει δημιουργήσει γύρω της.


Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΜΟΝΟΠΩΛΙΩΝ

Ποιός εἶναι ὁ ἰδιαίτερος χαρακτήρας τοῦ σύγχρονου στάτους κβό; Ἀπό τήν πλευρά τῶν ΗΠΑ, ἐπιβεβαιώνεται ἡ πλήρης κυριαρχία τῶν ἀμερικανικῶν μονοπωλίων σέ ὅλο τό χῶρο τῆς ἀμερικανικῆς ζώνης ἐπιρροῆς. Ἐπίσημος ἐκφραστής αὐτῆς τῆς πολιτικῆς τῶν μονοπωλίων εἶναι ἡ ἀμερικανική κυβέρνηση. Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά, ἐπιβεβαιώνεται ἐπίσης ὁ ἔλεγχος τῆς ἐξουσίας ἀπό τήν ἡγετική ὁμάδα τοῦ Κομμουνιστικοῦ Κόμματος τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης, πού εἶναι καί ὁ κύριος ἐκφραστής τοῦ «κρατικοῦ σοσιαλισμοῦ» πού χαρακτηρίζει τίς διαρθρωτικές λειτουργίες στίς ἀνατολικές χῶρες. Κοινό χαρακτηριστικό καί στίς δύο πλευρές εἶναι ὁ ἀποκλεισμός τῶν λαϊκῶν μαζῶν ἀπό τά κέντρα ἀποφάσεων, ἡ ἀπουσία πολιτιστικῶν διαδικασιῶν πού νά προσφέρουν δυνατότητες δημιουργικῆς συμμετοχῆς καί ἔκφρασης στίς πλατιές μάζες καί, τέλος, ὁ ὑπερσυγκεντρωτικός χαρακτήρας τῆς ἐξουσίας καί ὁ κυρίαρχος ρόλος τῶν ἐνόπλων δυνάμεων καί τῶν μυστικῶν ὑπηρεσιῶν.

Παρ’ ὅλες ὅμως τίς ὁμοιότητες στήν ἔκφραση καί στά συστήματα διατήρησης τῆς ἐξουσίας πού χαρακτηρίζουν τά δύο στρατόπεδα, ἡ ἀντίθεση ὡς πρός τό χαρακτήρα καί τήν οὐσία τους εἶναι βαθιά. Τόν ἀμερικανικό ἰμπεριαλισμό χαρακτηρίζει τό πνεῦμα τῆς ἄγριας ἐκμετάλλευσης, ἡ ἀντιμετώπιση τοῦ ἀτόμου ἀποκλειστικά καί μόνον ὡς παράγοντα κέρδους, ἡ ἀντικειμενικοποίηση τοῦ ἀνθρώπου καί ἡ μεταβολή του σέ μηχανή πού παράγει καί καταναλώνει ἀγαθά γιά τή συσσώρευση κεφαλαίου, τέλος ἡ ἀποξήρανση τοῦ ἀνθρώπου, δημιουργοῦ ἠθικῶν, πνευματικῶν καί πολιτιστικῶν ἀξιῶν. Ἡ οὐσία τοῦ ἀντίπαλου συστήματος συνίσταται στήν κατάργηση τῶν κοινωνικῶν τάξεων μέ βάση τήν ἀτομική ἰδιοκτησία τῶν μέσων παραγωγῆς –κατάργηση πού ἀποτελεῖ τή μεγαλύτερη ἐπαναστατική ἀλλαγή τῆς ἐποχῆς μας– καί στή συνεπακόλουθη –μέσω τῶν νέων παραγωγικῶν σχέσεων– διασφάλιση τῆς πλήρους ἀπελευθέρωσης τοῦ ἀνθρώπου, μέ τήν ὑπεύθυνη συμμετοχή του σέ ὅλα τά κέντρα ἀποφάσεων, καθώς καί τῆς πλήρους δυνατότητας νά ἐκφράζεται συμμετέχοντας δημιουργικά σέ ὅλες τίς δραστηριότητες πού συνθέτουν τόν καινούργιο πολιτισμό. Αὐτή ἡ οὐσία ὅμως τῆς ἐπαναστατικῆς ἀλλαγῆς παραμορφώθηκε σέ σημαντικό βαθμό τήν περίοδο τοῦ σταλινισμοῦ, καί στή συνέχεια ἐμποδίζεται νά ὁλοκληρωθεῖ ἀπό τίς δυνάμεις τοῦ γραφειοκρατικοῦ δογματισμοῦ, πού πρός τό παρόν ἐλέγχουν ὅλες τίς λειτουργίες. Ὅμως, εἶναι βέβαιο ὅτι τό ἴδιο τό σύστημα δημιουργεῖ τίς δυνάμεις τῆς ἀλλαγῆς, δηλαδή τῆς συνέχισης τοῦ δρόμου πού διέκοψε ὁ σταλινισμός καί οἱ βαθιές ἐπιπτώσεις του.

Ἀπό τήν ἄποψη αὐτή, ὁ διεθνής συμβιβασμός ἀνάμεσα στίς δύο ὑπερσυγκεντρωτικές ἐξουσίες δέν πρέπει νά μᾶς ἐμποδίσει νά δοῦμε ὅτι ἡ βαθύτερη ἀντίθεση πού χωρίζει τούς δύο κόσμους παραμένει ἀμετάβλητη, γεγονός πού μᾶς ὁδηγεῖ ἐξ ἀντικειμένου στό πλευρό τῆς ΕΣΣΔ καί τῶν σοσιαλιστικῶν χωρῶν, σέ κάθε πρόβλημα πού σχετίζεται μέ τήν ἀντίθεσή τους πρός τόν ἀμερικανικό ἰμπεριαλισμό, πού ἀποτελεῖ γιά μᾶς τόν κύριο ἀντίπαλο. Ἐξάλλου, τό πλέγμα τῶν ἐσωτερικῶν καί τῶν διεθνῶν ἀνταγωνισμῶν εἶναι πολύπλοκο καί ἀποτελεῖ σοβαρό ἐμπόδιο γιά τήν τελική ἐπιτυχία τῆς πολιτικῆς τοῦ στάτους κβό. Οἱ ἀντιθέσεις ξεκινοῦν ἀπό τά ἐσωτερικά τῶν μεγάλων δυνάμεων καί τῶν ἀντίστοιχων μπλόκ καί στή συνέχεια διακτινώνονται πρός ὅλες τίς κατευθύνσεις. Ἀπό τήν ἄποψη αὐτή, ἡ γενική πορεία πρός τήν ἐγκαθίδρυση μιᾶς ἀληθινῆς καί ὁλοκληρωμένης σοσιαλιστικῆς κοινωνίας, πού θά διασφαλίζει σέ ὅλα τά μέλη της τήν ἐλευθερία στόν ἀνώτατο βαθμό, διευκολύνεται ἀπό τίς ἀντιθέσεις αὐτές, πού θά ὀξύνονται ἀνάλογα μέ τήν ἀνάπτυξη τοῦ παγκόσμιου κινήματος γιά τό σοσιαλισμό.


ΟΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ

Πῶς διαμορφώνονται σήμερα οἱ διεθνεῖς δυνάμεις τῆς ἀλλαγῆς; Νομίζω πώς μποροῦμε νά τίς κατατάξουμε σέ τρεῖς μεγάλες κατηγορίες:

1) Στίς χῶρες πού βρίσκονται κάτω ἀπό ξένη ἐξάρτηση.
2) Στούς λαούς τῶν ἀνεπτυγμένων καπιταλιστικῶν χωρῶν.
3) Στούς λαούς τῆς ΕΣΣΔ καί τῶν ὑπόλοιπων σοσιαλιστικῶν χωρῶν.

Φυσικά ὁ χαρακτήρας, ἡ ἔνταση καί ἡ ὡριμότητα τοῦ κινήματος γιά ἀλλαγή δέν εἶναι παντοῦ τά ἴδια. Διαφέρουν ἀπό κατηγορία σέ κατηγορία καί ἀπό χώρα σέ χώρα. Ὅμως, παντοῦ ὑπάρχει ἕνα κοινό σημεῖο: δηλαδή, ὁλοένα αὐξανόμενη ἀνάγκη στίς μάζες γιά περισσότερες καί οὐσιαστικότερες ἐλευθερίες. Αὐτή ἡ ἀνάγκη δέν εἶναι αὐτοσκοπός, ἀλλά μέσο γιά τήν κατάκτηση τοῦ δικαιώματος τῆς ἐλευθερίας, δηλαδή τῆς δημιουργικῆς ἔκφρασης τοῦ καθενός.

Ὅπως καταλαβαίνουμε, μιά τέτοια κατάκτηση προϋποθέτει πολλά. Καί πρῶτα ἀπ’ ὅλα ἐθνική ἀνεξαρτησία, δηλαδή ἀπαλλαγή ἀπό τά δεσμά κάθε εἴδους ἰμπεριαλισμοῦ: πολιτικοῦ, στρατιωτικοῦ, οἰκονομικοῦ, γραφειοκρατικοῦ. Ὕστερα προϋποθέτει λαϊκή κυριαρχία, δηλαδή κατάργηση τῶν ἐκμεταλλευτριῶν τάξεων. Τέλος, σημαίνει σοσιαλισμό, δηλαδή ἰσότιμη συμμετοχή στά κέντρα ἀποφάσεων, ἀνύψωση στό ἐπίπεδο τῆς εὐθύνης, τό μόνο ἐπίπεδο πού μπορεῖ νά ἐξασφαλίσει στόν καθένα τό δικαίωμα τῆς ἀπόλυτα ἐλεύθερης ἔκφρασης. Πολύ σχηματικά, μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ἡ ὄξυνση τῶν ἀντιθέσεων καί, κατά συνέπεια, ἡ ἀνάγκη γιά ἀλλαγή εἶναι τόσο μεγαλύτερες –καί κατ’ ἀνάγκην θά παίρνουν ὁλοένα καί ὀξύτερο χαρακτήρα– ὅσο μακρύτερα βρισκόμαστε ἀπό τό στάδιο τῆς σοσιαλιστικῆς ἀλλαγῆς. Πρῶτα ἀπ’ ὅλα, στίς χῶρες ὅπου ὑπάρχει ξένη ἐξάρτηση, ὅπως ἡ δική μας. Στή συνέχεια, στίς χῶρες μέ ἀνεπτυγμένη καπιταλιστική οἰκονομία, ὅπως ἡ Εὐρώπη καί οἱ ΗΠΑ.

Ἐδῶ ὁ χαρακτήρας τῆς ἀντίθεσης δέν εἶναι τόσο ἐθνικός οὔτε τόσο οἰκονομικός –χωρίς, φυσικά, αὐτό νά σημαίνει ὅτι δέν ὑπάρχει ὄξυνση τῶν προβλημάτων μέ βάση τήν οἰκονομική ἐξάρτηση καί ἐκμετάλλευση– ἀλλά γίνεται ὅλο καί περισσότερο πολιτικός καί πολιτιστικός. Πολιτικός, ἀπό τήν ἄποψη τῆς διεκδίκησης ἀπό ὁλοένα καί εὐρύτερες μάζες τοῦ δικαιώματος ἴσης συμμετοχῆς στήν εὐθύνη τοῦ διακανονισμοῦ τῶν κοινῶν.

Πολιτιστικός, ἀπό τήν ἄποψη τῆς ἀναζήτησης ἑνός νέου τύπου πολιτισμοῦ πού νά ἐκφράζει τίς πλατιές ἐργαζόμενες μάζες, τή στιγμή πού οἱ διαδικασίες τῆς καπιταλιστικῆς κοινωνίας τίς ἀποκόβουν ὁριστικά ἀπό τίς ρίζες τῆς πολιτιστικῆς παράδοσης, τίς ἀλλοτριώνουν καί μεταβάλλουν προοδευτικά τόν ἄνθρωπο σέ ἀντικείμενο πού παράγει καί καταναλώνει ἀγαθά.

Τέλος, στίς χῶρες ὅπου ἔχει ἤδη γίνει ἐπαναστατική ἀλλαγή μέ τήν ἐθνικοποίηση τῶν μέσων παραγωγῆς, ἡ ἀντίθεση παρουσιάζεται μέ ἐντελῶς διαφορετικό χαρακτήρα, ὕστερα ἀπό τή μονοπώληση τοῦ κέντρου ὅλων τῶν ἀποφάσεων ἀπό τό κόμμα καί τούς μηχανισμούς του. Αὐτή ἡ ἐπιβολή τοῦ γραφειοκρατικοῦ δογματισμοῦ ἀλλοίωσε βαθιά τό χαρακτήρα τῆς ἐπαναστατικῆς ἀλλαγῆς. Τό ἐπαναστατικό κίνημα τῶν μαζῶν ἐκφυλίστηκε ὑπό τό κράτος τῶν παντοδύναμων μηχανισμῶν, ἐνῶ, ἀντίθετα, ἡ πεμπτουσία τῆς ἐπαναστατικῆς ἀλλαγῆς δέν εἶναι τίποτε ἄλλο παρά ἡ δημιουργία ἑνός μόνιμου, δυνατοῦ, δημιουργικοῦ καί συνεχῶς ἀνανεούμενου ἐπαναστατικοῦ κινήματος μαζῶν, πού νά μπορεῖ νά ἐκφράζεται καί νά προχωρεῖ ὁρμητικά πρός τά ἐμπρός, μέσα ἀπό νέες οὐσιαστικά σχέσεις σέ ὅλα τά ἐπίπεδα, μέσα ἀπό νέες μορφές λαϊκῆς διακυβέρνησης, λαϊκῆς κυριαρχίας καί, τέλος, λαϊκοῦ πολιτισμοῦ.


Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΞ

Ἀντικείμενο τῆς ἐπαναστατικῆς θεωρίας τοῦ Μάρξ ὑπῆρξε ἡ κατάσταση στίς πιό ἀνεπτυγμένες χῶρες τῆς ἐποχῆς του. Τήν ἴδια ἐποχή ἡ ἀνθρωπότητα μαστιζόταν ἀπό τήν πληγή τῆς ἀποικιοκρατίας, τό δουλεμπόριο βρισκόταν στήν ἀκμή του καί ἑκατοντάδες χιλιάδες ἄνθρωποι πέθαιναν κάθε χρόνο ἀπό τήν πείνα στήν Ἀσία, τήν Ἀφρική καί τή Νότιο Ἀμερική. Ὅμως, ὁ Μάρξ θεώρησε πώς ἡ ἐπαναστατική δύναμη ἦταν κρυμμένη μέσα στή νεαρή ἐργατική τάξη πού ἀναπτυσσόταν μέ γρήγορο ρυθμό στήν Εὐρώπη. Ἄν ἀκολουθήσει κανείς τό παράδειγμα τοῦ Μάρξ, θά πρέπει νά ἀναζητήσει τήν ἐπαναστατική δύναμη τῆς ἐποχῆς μας ὄχι ἐκεῖ ὅπου πραγματοποιεῖται ἡ ἀπεχθέστερη καί πιό ἐπώδυνη ἐκμετάλλευση –στόν Τρίτο Κόσμο καί στίς ἐξαρτημένες χῶρες– ἀλλά ἐκεῖ ὅπου ἐκδηλώνεται ἡ πιό προχωρημένη καί ὑψηλότερου ἐπιπέδου ἀντίθεση τῆς ἐποχῆς μας. Δηλαδή, θά πρέπει νά σκύψουμε καί πάλι κυρίως πάνω στίς ἀνεπτυγμένες κοινωνίες, ἄν θέλουμε νά βροῦμε, κατά τό παράδειγμα τοῦ Μάρξ, τήν πιό χαρακτηριστική ἀντίθεση τῆς ἐποχῆς μας.

Μέ ἄλλα λόγια, ὅπως γιά τόν Μάρξ ἡ ἀποικιοκρατία δέν ἦταν παρά ἕνα σύμπτωμα τοῦ κεφαλαιοκρατικοῦ συστήματος, ὁπότε χτυπώντας τό δεύτερο ἐξαλείφεις αὐτομάτως καί τήν πρώτη, τό ἴδιο καί σήμερα, ἡ ἐθνική καί οἰκονομική ἐξάρτηση δέν εἶναι τίποτε ἄλλο παρά ἕνα σύμπτωμα τῆς καταναλωτικῆς κοινωνίας, τοῦ πιό προχωρημένου σταδίου τῆς καπιταλιστικῆς κοινωνίας, ὁπότε, χτυπώντας καί λύνοντας τίς βασικές ἀντιθέσεις της, χτυπᾶς καί ἐξαλείφεις αὐτομάτως καί τό σύστημα τῆς νέου τύπου ἀποικιοκρατίας, ὅπως ἐκφράζεται κυρίως μέ τούς μηχανισμούς τοῦ ἀμερικανικοῦ ἰμπεριαλισμοῦ.


ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ

Ἑπομένως, ἡ σωστή ἀνάλυση καί ἀναγνώριση τῆς κρίσιμης περιοχῆς, δηλαδή τῆς κοινωνίας τῆς κατανάλωσης, ἀποτελεῖ τό κλειδί γιά τή λύση τοῦ προβλήματος ἰδωμένου στό σύνολό του. Λόγου χάριν, ἡ ἀφομοίωση μεγάλων ἐργατικῶν μαζῶν ἀπό τό «σύστημα» στήν Εὐρώπη, στίς ΗΠΑ καί στόν Καναδά ἀποτελεῖ ἕνα καινούργιο καί σχεδόν ἀπρόβλεπτο στοιχεῖο, πού μᾶς ὑποχρεώνει νά ἀναλύσουμε ξανά τίς σχέσεις ἐργασίας - κεφαλαίου, προκειμένου νά δοῦμε σέ ποιά περιοχή πραγματοποιεῖται ἡ βασική ἀντίθεση.

Δέν ὑπάρχει καμιά ἀμφιβολία ὅτι ἐδῶ καί πενήντα χρόνια ἡ ἀντίθεση αὐτή εἶχε χαρακτήρα οἰκονομικό. Σήμερα βλέπουμε ὅτι τά συνδικάτα ἱκανοποιοῦν σέ μεγάλο βαθμό αὐτά τά αἰτήματα. Βλέπουμε ἐπίσης ὅτι τά συνδικάτα τείνουν νά χάσουν τόν πολιτικό τους χαρακτήρα, ἄν δέν τόν ἔχουν ἤδη χάσει. Εἴτε ἀκόμη ὅτι τά συνδικάτα συνεργάζονται μιά χαρά μέ τό «σύστημα», ἄν δέν τό στηρίζουν κιόλας, ὅπως στίς ΗΠΑ. Ἑπομένως, ἡ ἀδυναμία τῶν ΚΚ νά ἐκφράσουν τά πραγματικά αἰτήματα καί τίς οὐσιαστικές διεκδικήσεις τῆς σύγχρονης ἐργατικῆς τάξης στίς προηγμένες καπιταλιστικές χῶρες ὀφείλεται, κατά τή γνώμη μου, στό γεγονός ὅτι τά αἰτήματα αὐτά προχώρησαν. Δέν εἶναι πιά μόνον οἰκονομικά. Συνδέονται ὁλοένα καί περισσότερο μέ τό κύριο αἴτημα τῆς ἐποχῆς μας: δηλαδή τό δικαίωμα τῆς ἐλεύθερης ἔκφρασης, τό ὁποῖο μόνον ἡ οὐσιαστική ἀνύψωση τοῦ κοινωνικοῦ συνόλου στό ἐπίπεδο τῆς εὐθύνης πού παρέχει ἡ σοσιαλιστική ὀργάνωση τῆς κοινωνίας μπορεῖ νά ἐξασφαλίσει.

Ἄρα τά ΚΚ, ἔχοντας καθυστερήσει τήν ἀνάλυση, γεγονός ἀπ’ ὅπου πηγάζει καί ἡ ἀπουσία ὁποιασδήποτε ἐπίσημης θεωρίας γύρω ἀπό τά προβλήματα πολιτισμοῦ, δέν μπόρεσαν ἀκόμα νά ἀνακαλύψουν τό βασικότερο αἴτημα τῶν ἐργαζομένων, δηλαδή τήν οὐσιαστική συμμετοχή τους στά κέντρα ἀποφάσεων – ἀπό τό ἐργοστάσιο καί τό πανεπιστήμιο ὥς τό κράτος καί τή διακυβέρνηση τῆς χώρας. Δέν φτάνει ὅμως νά τό ἀνακαλύψουν αὐτό. Πρέπει καί νά πείσουν. Πῶς ὅμως νά πείσουν τούς ἐργαζομένους τῶν καπιταλιστικῶν χωρῶν γιά τήν ὀρθότητα τῆς πορείας, ὅταν στό τέρμα τοῦ δρόμου ὑπάρχει ἡ ἐμπειρία μισοῦ αἰώνα «ἐφαρμοσμένου σοσιαλισμοῦ», μέ κύριο χαρακτηριστικό καί ἐδῶ τή διαίρεση τῆς κοινωνίας σέ ἀποφασίζοντες καί ἐκτελοῦντες; Μέ ἄλλα λόγια, ὅταν κύριο χαρακτηριστικό καί ἐδῶ εἶναι ἡ ἀδυναμία τῶν ἐργαζομένων νά μεταβληθοῦν σ’ ἕνα κίνημα συνεχῶς ἀνανεούμενο, πού μέσα του κάθε πολίτης θά μπορεῖ νά ἀναπτύσσει στό ἀκέραιο καί μέχρι τίς ἔσχατες δυνατότητές της τήν προσωπικότητά του;

Ἑπομένως, ἡ ἀδυναμία τῶν ΚΚ στίς ἀνεπτυγμένες καπιταλιστικές χῶρες νά ἐκφράσουν στήν πληρότητά του τό συνεχῶς ἀνανεούμενο κίνημα ἐξηγεῖται ἀφενός ἀπό τό γεγονός ὅτι ἡ βασική τους ἀνάλυση ξεκινᾶ ἀπό κριτήρια μιᾶς παρωχημένης ἐποχῆς, ὅπου ἡ ἀντίθεση ἐργασίας καί κεφαλαίου εἶχε σχεδόν ἀποκλειστικά οἰκονομικό χαρακτήρα καί, ἀφετέρου, ἀπό τήν ἡμιαποτυχία τοῦ ἱστορικοῦ πειράματος, ἐπειδή ἐπικράτησαν στίς ἀνατολικές χῶρες ἀρχικά ὁ σταλινισμός καί στή συνέχεια ὁ γραφειοκρατικός δογματισμός.

Στήν πραγματικότητα, ὁ νέος χαρακτήρας τῆς ἀντίθεσης πού προβάλλει ὁλοένα καί πιό ἀνάγλυφα στίς εὐρωπαϊκές χῶρες δημιουργεῖ νέες δυνάμεις, τό περίφημο ἱστορικό μπλόκ, πού εἶναι φορεῖς τοῦ αἰτήματος τῆς βασικῆς ἀλλαγῆς· δυνάμεις πού τά πατροπαράδοτα ΚΚ δέν μποροῦν νά ἐκφράσουν οὔτε τήν ὁλότητά τους, ἀλλά, προπάντων, οὔτε τή νέα ποιότητα τῆς ὁποίας εἶναι φορεῖς.


ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΠΕΙΘΟΥΝ ΤΑ ΠΑΤΡΟΠΑΡΑΔΟΤΑ ΚΟΜΜΑΤΑ

Αὐτό συβαίνει ἴσως γιατί τά κόμματα αὐτά θεμελιώθηκαν σέ μιά ἄλλη, ἱστορικά ξεπερασμένη σχέση-ἀντίθεση καί δέν εἶχαν στό μεταξύ τήν εὐκαιρία νά προσαρμοστοῦν στίς νέες συνθῆκες, γιατί ἦταν καί εἶναι στενά δεμένα μέ τήν ΕΣΣΔ, πού μέ τή σειρά της πέρασε ἀπό τή μεγάλη δοκιμασία τῆς «ἐποχῆς τῆς προσωπολατρίας», δηλαδή τῶν σοβαρῶν παραβιάσεων τῶν σοσιαλιστικῶν ἀρχῶν πού τελικά ἐπέβαλαν τήν κυριαρχία τοῦ γραφειοκρατικοῦ δογματισμοῦ, μέ ὅλες τίς σημαντικές ἐπιπτώσεις στόν τομέα τῆς λαϊκῆς δημοκρατίας, τῶν σοβιέτ, τῆς οἰκονομίας, τῆς τέχνης καί γενικά τῆς ὁμαλῆς λειτουργίας στό ἴδιο τό παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα, πού τελικά διασπάστηκε, καί μάλιστα στήν πιό κρίσιμη στιγμή τῆς σύγκρουσης μέ τόν πάνοπλο καί ἐπιθετικό ἀμερικανικό ἰμπεριαλισμό.

Ὅπως ἐξηγήσαμε καί ἄλλοτε, στή «Διευκρίνιση» τόν Μάρτιο τοῦ 1972, αὐτή ἡ στενή σύνδεση τῶν ΚΚ μέ τήν ΕΣΣΔ δέν εἶχε ὡς μοναδική συνέπεια τό ἀρνητικό βάρος συνεπεία τοῦ σταλινισμοῦ. Ἐπιπλέον τά συνέδεσε ὀργανικά μέ τούς μηχανισμούς μιᾶς νέας παγκόσμιας πολιτικῆς, πού διαμορφώνεται μέ βάση τή δημιουργία τοῦ σοσιαλιστικοῦ στρατοπέδου ὡς μιᾶς νέας διεθνοῦς πραγματικότητας καί τήν ἀνύψωση τῆς ἴδιας τῆς ΕΣΣΔ σέ κύρια ἀνταγωνιστική δύναμη πρός τίς ΗΠΑ. Μιά νέα παγκόσμια ἰσορροπία δημιουργεῖται, ἡ ὁποία, ὕστερα ἀπό σκαμπανεβάσματα, ὁδηγεῖ καθαρά σέ μιά ὁλοένα πιό πλατιά συνεργασία ἀνάμεσα στά δύο κύρια στρατόπεδα, πού τό καθένα γιά δικούς του λόγους ἐπιδιώκει τήν παγίωση τῆς σημερινῆς κατάστασης σέ διεθνές ἐπίπεδο. Ποιό καί πόσο μεγάλο εἶναι τό τίμημα πού καλοῦνται νά πληρώσουν τά διάφορα ΚΚ στό βωμό αὐτῆς τῆς πολιτικῆς;

Ὅπως βλέπουμε, οἱ θύρες τῶν οἰκονομικῶν σχέσεων ἀνάμεσα στήν ΕΣΣΔ καί τίς ΗΠΑ, καί ἀνάμεσα στίς ΗΠΑ καί τή Λαϊκή Κίνα, ἀνοίγουν σιγά σιγά. Γιά αὔριο-μεθαύριο οἱ εἰδικοί προβλέπουν συναλλαγές σέ φανταστικά ἐπίπεδα. Πῶς εἶναι, λοιπόν, δυνατόν νά συμβιβαστεῖ μιά τόσο στενή καί οὐσιαστική συνεργασία μέ τά αἰτήματα τῶν λαῶν πού στενάζουν ἀπό τήν ἀνοιχτή ἐπίθεση τοῦ ἀμερικανικοῦ ἰμπεριαλισμοῦ ἤ τῶν λαῶν πού ἀγωνιοῦν λόγω τῆς ὕπουλης ἐπίθεσης τῶν ἀμερικανικῶν μονοπωλίων καί τῶν συμμάχων τους; Χωρίς ἄμεση καί βαθιά ἀλλαγή, οἱ λαοί αὐτοί καί οἱ μάζες αὐτές εἶναι καταδικασμένοι. Γι’ αὐτό εἶναι ἀνάγκη νά δημιουργηθοῦν καινούργιοι πολιτικοί φορεῖς πού θά ἐκφράσουν τό σημερινό αἴτημα τῆς ἀλλαγῆς. Προϋπόθεση ἀποτελεῖ ἡ πλήρης ἀνεξαρτητοποίηση ὅλων τῶν δυνάμεων ἀπό κέντρα ἐπιφορτισμένα μέ τεράστιες κρατικές εὐθύνες καί, ἑπομένως, ὁριστικά καί τελεσίδικα ἀντεπαναστατικά. Εἶναι καιρός νά λήξει ἡ μυθολογία τῶν δῆθεν ἐπαναστατικῶν δυνάμεων. Ἡ ἱστορία μᾶς διδάσκει ὅτι τό φαινόμενο τῆς ἐπανάστασης ἔχει καθορισμένη ἐξέλιξη, διαδικασία καί ὅρια, καί θά ἦταν ἴσως πιό σωστό νά δοῦμε ὅτι ἡ ἐπανάσταση ἀποτελεῖ περισσότερο τό τέρμα, τήν κορύφωση, παρά τήν ἀρχή μιᾶς διαδικασίας.

Αὐτό ἀκριβῶς συνέβη μέ τή Γαλλική Ἐπανάσταση. Τό ἴδιο ἀκριβῶς συνέβη καί μέ τήν Ὀκτωβριανή Ἐπανάσταση. Στήν περίπτωση καί τῶν δύο προηγήθηκε βαθιά ἰδεολογική, πολιτική, φιλοσοφική, καλλιτεχνική, πνευματική καί ὀργανωτική ζύμωση, μιά προεπαναστατική περίοδος πού διήρκεσε δεκάδες χρόνια. Καί τίς δύο ἀκολούθησαν φαινόμενα ἀντιδραστικά: ὁ βοναπαρτισμός τήν πρώτη, ὁ σταλινισμός τή δεύτερη. Ἀπό τήν πρώτη δημιουργήθηκε μιά νέα παγκόσμια δύναμη πού, ἀφοῦ ἐκμεταλλεύτηκε ἔντεχνα τά ἐπαναστατικά συνθήματα τοῦ 1789, κατέληξε αὐτοκρατορία. Ἔτσι, κάθισε στό ἴδιο τραπέζι μέ τίς ὑπόλοιπες μεγάλες δυνάμεις τῆς ἐποχῆς καί ἐγκαινίασαν τήν περίοδο πού εἶναι γνωστή ὡς περίοδος τῆς «Ἱερᾶς Συμμαχίας». Σήμερα, μετά τίς μεγάλες ἐπαναστάσεις στή Ρωσία καί τήν Κίνα, προέκυψαν δύο τεράστιες δυνάμεις, ἕτοιμες νά προχωρήσουν σέ μιά νέα «Ἱερά Συμμαχία» μέ τίς ὑπόλοιπες δυνάμεις τῆς ἐποχῆς μας.

Ἔτσι μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι μ’ αὐτές τίς δύο σημαντικές ἐπαναστάσεις τῆς ἐποχῆς μας ἔληξε μιά μεγάλη ἱστορική περίοδος. Μιά νέα ἐπανάσταση ἀσφαλῶς κυοφορεῖται, ἀκριβῶς ὅπως συνέβη μέ τήν Κομμούνα καί τόν Ὀκτώβρη, πού ἡ κυοφορία τους μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ἄρχισε ἀπό τή στιγμή πού πάγωσε ἡ λάβα τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης, σκεπάζοντας τίς δυνάμεις πού ἤλπιζαν σέ βαθιά ἀλλαγή. Ποιά μορφή θά πάρει ἡ μελλοντική ἐπανάσταση; Ποιές εἶναι οἱ δυνάμεις πού θά συγκρουστοῦν; Βρισκόμαστε ἀκόμα στήν ἀρχή τῆς ἀρχῆς γιά νά τό γνωρίζουμε μέ σαφήνεια. Ἐκεῖνο ὅμως πού γνωρίζουμε καλά εἶναι ὅτι ὅλες οἱ αὐτοχαρακτηριζόμενες ἐπαναστατικές δυνάμεις ἀναφέρονται σέ μιά ἐπανάσταση πού ὄχι μόνον ἔγινε ἀλλά καί ξεπεράστηκε ἱστορικά. Ἐπανάσταση δέν νοεῖται στό παρελθόν. Νοεῖται μόνο στό μέλλον. Γιατί ἐπανάσταση σημαίνει ὅτι τίθενται τά πάντα ὑπό τόν ἔλεγχο τῆς κριτικῆς. Δέν ὑπάρχει δοσμένη ἀλήθεια οὔτε τελειωμένη πραγματικότητα. Τό χτεσινό προοδευτικό μπορεῖ νά ἐξελιχθεῖ σέ αὐριανό ἀντιδραστικό. Ὁ διαλεκτικός νόμος τῆς συνεχοῦς σύνθεσης τῶν ἀντιθέσεων μᾶς ὑποχρεώνει νά κοιτάζουμε σταθερά πρός τό μέλλον, ἄν δέν θέλουμε νά ἀποκοποῦμε ἀπό μιά πραγματικότητα πού συνεχῶς ἐξελίσσεται μέσα ἀπό ἀναρίθμητες συγκρούσεις, ἀντιθέσεις καί συνθέσεις.