Μίκης Θεοδωράκης: Ένας άνθρωπος, ένας συνθέτης, ένα έργο

Του Guy Wagner

«Ο καλλιτέχνης είναι ένας καθοδηγητής. Το γεγονός αυτό τον επιφορτίζει με ιδιαίτερη ευθύνη, γιατί έχει το προνόμιο να γίνει η φωνή της εποχής του, μια φωνή που ενώνει όλες τις άλλες φωνές».

1. Ο Μίκης Θεοδωράκης γεννήθηκε στην Χίο. Από την παιδική του ηλικία είχε πάθος με την μουσική και έγραψε τις πρώτες του συνθέσεις όταν ήταν δεκατριών ετών. Κατά τη διάρκεια της κατοχής της Ελλάδας από τα γερμανικά, ιταλικά και βουλγαρικά στρατεύματα, συνελήφθη για πρώτη φορά στην Τρίπολη το 1942 από τους Ιταλούς κατακτητές. Τα επόμενα χρόνια συνελήφθη και βασανίστηκε ξανά. Μόλις αφέθηκε ελεύθερος, βγήκε στην παρανομία στην Αθήνα και οργανώθηκε στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ). Δουλεύοντας για την Αντίσταση, συγχρόνως παρακολουθούσε μαθήματα στο Ωδείο Αθηνών κοντά στον Φιλοκτήτη Οικονομίδη.

Μετά την Απελευθέρωση ο Θεοδωράκης έλαβε μέρος στον εμφύλιο πόλεμο του 1945-1949.  Συνελήφθη πολλές φορές. Στις 26 Μαρτίου 1946 κατά τη διάρκεια μιας διαδήλωσης χτυπήθηκε τόσο άγρια από την αστυνομία που θεωρήθηκε νεκρός και μεταφέρθηκε στο νεκροτομείο. Εξορίστηκε για πρώτη φορά το 1947 στην Ικαρία και το 1948 μεταφέρθηκε στην Μακρόνησο, μια κόλαση που οι άνθρωποι του 20ού αιώνα εγκαθίδρυσαν πάνω στη γη για να εξοντώνουν όσους είχαν διαφορετικές αντιλήψεις. Μετά από φριχτά βασανιστήρια ο Θεοδωράκης είναι ένας από τους λίγους που κατάφεραν να επιζήσουν από αυτήν την κόλαση, όμως θα συνεχίσει να υποφέρει δέκα χρόνια αργότερα από τον «πυρετό της Μακρονήσου».

Το 1950, μετά από εξετάσεις στο Ωδείο παίρνει το δίπλωμα της αρμονίας, αντίστιξης και φούγκας. Στις 5 Μαΐου παρουσιάζεται το έργο του «Ασή-Γωνιά». Το 1953, ο Μίκης παντρεύεται την Μυρτώ Αλτίνογλου και την επόμενη χρονιά παίρνει υποτροφία για σπουδές στο Παρίσι. Ο Μίκης γράφεται στο Ωδείο του Παρισιού με καθηγητές τον Ευγένιο Μπιγκό και τον Ολιβιέ Μεσσιάν. Το 1957 το έργο του «Σουίτα Νο 1 για πιάνο και ορχήστρα» παίρνει χρυσό βραβείο στο φεστιβάλ της Μόσχας. Η «Αντιγόνη» (χορογραφία Τζον Κράνκο στο Κόβεν Γκάρντεν), «Les amants de Teruel» (Μπαλέτο της Λουντμίλα Τσερίνα) και το «Le feu aux poudres» γνωρίζουν μεγάλη επιτυχία στο Παρίσι και το Λονδίνο.

Κυριότερα έργα μέχρι το 1960: «Τρίο» για πιάνο, βιολί και βιολοντσέλο, «Το πανηγύρι της Ασή-Γωνιάς» (συμφωνικό έργο), «Πρώτη Συμφωνία», «Ελληνική Αποκριά» (μπαλέτο), Σονατίνα για πιάνο, Σουίτες Νο 1, 2 και 3 για ορχήστρα, Σονατίνες Νο 1 και 2 για βιολί και πιάνο, «Αντιγόνη» (μπαλέτο), «Έρως και Θάνατος» (για φωνή και έγχορδα),  «Les amants de Teruel» (μπαλέτο), «Οιδίπους Τύραννος» για έγχορδα, Κονσέρτο για πιάνο.

2. Όταν ο Θεοδωράκης πέτυχε την διεθνή αναγνώριση ως νέος κλασσικός συνθέτης, ανακάλυψε την ελληνική λαϊκή μουσική. Συνθέτει τους «Λιποτάκτες» σε στίχους του αδελφού του Γιάννη και τον «Επιτάφιο» σε ποίηση του Γιάννη Ρίτσου, έργο με το οποίο θα ξεκινήσει η αναγέννηση της Ελληνικής μουσικής και θα οδηγήσει την πατρίδα του σε μια πολιτιστική επανάσταση, τα αποτελέσματα της οποίας υπάρχουν ακόμη και σήμερα.

Η Δεξιά στην Ελλάδα τον θεωρεί έναν από τους μεγαλύτερους εχθρούς της. Όταν δολοφονείται ο γιατρός Γρηγόρης Λαμπράκης («Ζ»), ο Θεοδωράκης αναλαμβάνει επικεφαλής της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη που θα αποκτήσει 50.000 μέλη και θα γίνει η πιο μεγάλη πολιτική οργάνωση στην Ελλάδα. Ο Θεοδωράκης εκλέγεται στο Κοινοβούλιο και μαζί με τους «Λαμπράκηδες» ιδρύει πάνω από διακόσια πολιτιστικά κέντρα στην χώρα του. Συνθέτει ακατάπαυστα χρησιμοποιώντας τα ωραιότερα κείμενα της ελληνικής λογοτεχνίας του 19ου και 20ού αιώνα.

Κυριότερα έργα αυτής της περιόδου. 1. Κύκλοι τραγουδιών: «Αρχιπέλαγος», «Πολιτεία Α και Β», «Επιφάνια» (Γιώργος Σεφέρης, βραβείο Νόμπελ 1963) «Ματχάουζεν» (Ιάκωβος Καμπανέλης), «Ρωμιοσύνη» (Γιάννης Ρίτσος). 1. Μουσική για θέατρο: «Ένας Όμηρος» (Μπρένταν Μπήαν), «Το Τραγούδι του Νεκρού Αδελφού» (Θεοδωράκης), «Μαγική Πόλη»,  «Η Γειτονιά των Αγγέλων» (Καμπανέλης). 1. Μουσική για φιλμ: «Ζορμπάς» (Μιχάλης Κακογιάννης). 1. Ορατόριο: «Άξιον Εστί» (Οδυσσέας Ελύτης, βραβείο Νόμπελ 1979).

3. Το πραξικόπημα του Παπαδόπουλου και της παρέας του (21 Απριλίου 1967) υποχρεώνει τον Θεοδωράκη να βγει και πάλι στην παρανομία απ’ όπου δυο μέρες μετά το πραξικόπημα θα απευθύνει την πρώτη έκκληση για αντίσταση. Συνελήφθη στις 21 Αυγούστου του 1967 και τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό με την οικογένειά του στο Βραχάτι και αργότερα στη Ζάτουνα, ορεινό χωριό της Αρκαδίας (απ’ όπου και ο κύκλος συνθέσεων «Αρκαδίες» 1 -ΧI). Στη συνέχεια μεταφέρεται στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Ωρωπού και τελικά εξορίζεται από την Ελλάδα, μετά από πολλά διαβήματα αλληλεγγύης με πρωτοβουλία των Ντιμίτρι Σοστάκοβιτς, Λεονάρντ Μπερστάιν, Άρθουρ Μίλερ, ακόμα και του Χάρη Μπελαφόντε, και πολλών άλλων προσωπικοτήτων από πολλές χώρες.

Κυριότερα έργα της περιόδου 1967-70 1. Κύκλοι τραγουδιών: «Ο Ήλιος και ο Χρόνος» (Θεοδωράκη), «Τα Λαϊκά» (Μάνου Ελευθερίου), «Αρκαδίες 1-Χ», «Τα Τραγούδια του Αντρέα» (Θεοδωράκη), «Νύχτα Θανάτου» (Μάνου Ελευθερίου). 1. Ορατόρια: «Επιφάνια Αβέρωφ» (Σεφέρης), «Κατάσταση Πολιορκίας» (Μαρίνα= Ρένα Χατζηδάκη), «Πνευματικό Εμβατήριο» (Άγγελος Σικελιανός), «Raven» (Σεφέρης από τον Ε.Α Πόε). 1. Μουσική για φιλμ: «Ζ» (Κώστα Γαβρά).

4. Στις 13 Απριλίου 1970, ο Θεοδωράκης φθάνει στο Παρίσι. Επικεφαλής του «Πατριωτικού Μετώπου» συνεχίζει τον αγώνα του. Γνωρίζεται με τον Νερούντα. Περιοδείες σ’ ολόκληρο τον κόσμο και χιλιάδες συναυλίες αφιερωμένες στην αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα, τον καθιστούν ζωντανό σύμβολο της αντίστασης ενάντια στη δικτατορία.

Κύρια έργα της εξορίας. 1. Κύκλοι τραγουδιών: «Λιανοτράγουδα» («18 Λιανοτράγουδα της Πικρής Πατρίδας», Γιάννης Ρίτσος), «Μπαλλάντες» (Μ. Αναγνωστάκης). 1. Ορατόριο:  «Canto General» (Πάμπλο Νερούντα). 1. Μουσική για φιλμ: «Τρωάδες» (Μ. Κακογιάννης),  «Σέρπικο» (Λιούμετ).

5. Θριαμβευτική επιστροφή στην Ελλάδα, στις 24 Ιουλίου 1974. Ο Θεοδωράκης γίνεται εκ νέου στόχος επιθέσεων, αυτή τη φορά από την Αριστερά, γιατί υπερασπίζεται τον Καραμανλή, στην προσπάθειά του για ένα ήπιο πέρασμα προς την δημοκρατία και από φόβο νέου πραξικοπήματος που θα συνέθλιβε το ευαίσθητο λουλούδι της δημοκρατίας. Το 1980 αυτοεξορίζεται στο Παρίσι, καταπιάνεται με το συμφωνικό του έργο της εποχής του 50.

Ολοκληρώνει τη σύνθεση του «Canto General» που μαζί με τον «Ζορμπά» και το «Άξιον Εστί» τον κάνουν παγκοσμίως γνωστό συνθέτη. Το 1981, ο Θεοδωράκης εκλέγεται και πάλι στο ελληνικό Κοινοβούλιο. Το 1986 παραιτείται από την έδρα του για να αφοσιωθεί στο μουσικό του έργο. Το 1987, η πρώτη του όπερα «Κώστας Καρυωτάκης» παρουσιάζεται  στην Αθήνα και το 1988 το μπαλέτο του «Ζορμπάς» παρουσιάζει θριαμβευτική επιτυχία στην Αρένα της Βερόνας, όπου θα ξαναπαρουσιασθεί το 1990. Παρουσιάζεται, επίσης, στην Βαρσοβία και τo Λοτζ της Πολωνίας. Το 1989 ο Θεοδωράκης κάνει έκκληση συνασπισμού ανάμεσα στη «Νέα Δημοκρατία» και την Αριστερά για την κάθαρση από τα σκάνδαλα της κυβέρνησης του Ανδρέα Παπανδρέου και του ΠΑΣΟΚ.

Μετά τις εκλογές του Απριλίου του 1990, ο Μίκης γίνεται υπουργός επικρατείας της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Εργάζεται ιδιαίτερα για το ζήτημα των ναρκωτικών, της παιδείας, του πολιτισμού και για την συμφιλίωση ανάμεσα σε Έλληνες και Τούρκους. Εγκαταλείπει την κυβέρνηση τον Απρίλιο του 1992 και αναλαμβάνει για δύο χρόνια την γενική διεύθυνση των Μουσικών Συνόλων της Ελληνικής Ραδιοφωνίας και Τηλεόρασης (ΕΡΤ).

Στις 5 Οκτωβρίου του 1990 παρουσιάζεται στο Μπιλμπάο η όπερά του «Μήδεια». Το 1992 γράφει μετά από παραγγελία του Σάμαρανκ το «Canto Olympico» για τους Ολυμπιακούς αγώνες της Βαρκελώνης. Η όπερά του «Ηλέκτρα» του Ευριπίδη, σημειώνει θριαμβευτική επιτυχία στο Λουξεμβούργο, Πολιτιστική Πρωτεύουσα Ευρώπης 1995, από το θέατρο Γιέλκι, του Πόζναν (Πολωνία). Ο Θεοδωράκης ολοκληρώνει τη σύνθεση της τέταρτης όπεράς του «Αντιγόνη» το 1996 καθώς και του πρώτου του Κονσέρτου για βιολοντσέλο και ορχήστρα.

Κυριότερα έργα μετά το 1974 1. Κύκλοι τραγουδιών: «Τα Λυρικά», «Διόνυσος», «Φαίδρα», «Βεατρίκη», «Μια θάλασσα», «Ως αρχαίος άνεμος», «Λυρικότερα», «Λυρικότατα» 1. Μουσική για θέατρο: «Ορέστεια» (σκηνοθεσία Σπύρος Ευαγγελάτος), «Αντιγόνη» (σκηνοθεσία Μ. Βολανάκης) 1. Μουσική για φιλμ: «Ιφιγένεια» (Μ. Κακογιάννης), «Ο Άνθρωπος με το Γαρίφαλο» (Ν. Τζήμας). 1. Ορατόρια: «θεία Λειτουργία»(«Miss a Greca»), «Liturgia 2», «Requiem». 1. Συμφωνική μουσική, καντάτες, ορατόρια: Συμφωνίες Νο 2, 3, 4, 7, «Κατά Σαδδουκαίων», «Canto Olympico», «Κονσέρτο για βιολοντσέλο και ορχήστρα», «Κονσέρτο για κιθάρα και ορχήστρα». 1. Όπερες: «Κώστας Καρυωτάκης», «Μήδεια», «Ηλέκτρα», «Αντιγόνη».